Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Wprowadzenie:
W starożytnej Grecji pojęcie „eutanazja” oznaczało niesienie ulgi umierającym przez łagodzenie bólu i wsparcie duchowe. Od czasów narodowego socjalizmu jest ono w niemczyźnie równoznaczne z masowym mordowaniem ludzi upośledzonych psychicznie i fizycznie za pomocą gazu, medykamentów i pozbawienia pożywienia. Ludzi tych, ze względu na ich niedostateczną wydajność, uznano za „istnienia balastowe”, których życie, jako bezsensowne i bezużyteczne dla społeczności, należało zakończyć.

Pod hasłem „higieny rasowej” już w XIX w. dyskutowano w medycynie i antropologii możliwość izolowania pewnych grup społecznych (zob. Ilustracje). W czasie kryzysu gospodarczego po I wojnie światowej prawnik Karl Binding i psychiatra Alfred Hoche propagowali od roku 1920 zabijanie ludzi upośledzonych pod programowym hasłem „dopuszczalności uśmiercania istot niegodnych życia” (zob. Dokumenty). Ich argumentacja aż do lat 60-tych służyła byłym zbrodniarzom z „klinik eutanazji” jako usprawiedliwienie, na ogół skuteczne.

Eutanazja w narodowym socjalizmie a edukacja:
W szkolnych [niemieckich] podręcznikach do historii narodowosocjalistyczna zbrodnia popełniona na chorych i upośledzonych była dotychczas potraktowana w sposób niewystarczający. Oprócz ogólnej lakoniczności zasadniczym błędem był brak stwierdzenia, że przemysłowo zorganizowana „eutanazja” była wstępną fazą masowych mordów w późniejszych obozach zagłady. We współczesnej dyskusji publicznej o narodowym socjalizmie zbrodniarze dokonujący „eutanazji” są tematem raczej marginesowym.

Wynika to przede wszystkim z faktu, że większość ofiar uważana jest za marginalną grupę społeczną, podczas gdy grupy zawodowe sprawców należały do warstw społecznych cieszących się wysokim prestiżem. Mordowanie osób upośledzonych psychicznie i fizycznie przez personel lekarski i pielęgniarski było wspierane przez wymiar sprawiedliwości i administrację, co nadawało mu swoiście pojmowaną „legitymizację”.

Omawianie tego tematu w szkole wymaga rozbudzenia wrażliwości na psychiczne i fizyczne upośledzenie innych oraz wyjaśnienia pojęć „choroba”, „zdrowie” i „jakość życia”. Dopiero kolejnym krokiem jest wizyta w miejscu pamięci. Konfrontacja z komorami gazowymi w Bernburgu umożliwia emocjonalne uświadomienie sobie strachu ofiar w ostatnich minutach życia oraz wolną od moralizowania analizę motywacji sprawców

Propaganda nazistowska: „To także na twoich barkach”, Plakat wystawy poświęconej stanowi żywicieli Rzeszy; napis dotyczy „higieny rasowej”: „To także na twoich barkach. Osoba obciążona chorobą dziedziczną kosztuje średnio 50 000 RM, zanim osiągnie 60. rok życia”. W: Volk und Rasse, Illustrierte Monatszeitschrift für deutsches Volkstum 10 (1936), s. 335. Fotografia: LWV Archive Hesse

Historia „kliniki śmierci” w Bernburgu:
Patrz glosariusz.

Wizyta w miejscu pamięci, „klinice śmierci” w Bernburgu:
Autorka projektu uważa, że nauczyciele i uczniowie powinni mieć świadomość, że każda wizyta w miejscu pamięci wymaga uprzedniego starannego przygotowania, później zaś omówienia. Poniższy model można dostosować do indywidualnych potrzeb. Jest on przeznaczony dla uczniów klas XI-XIII oraz odpowiednio przygotowanych klas X – jest to propozycja przygotowania do wizyty w Bernburgu. Składa się ona z trzech podwójnych jednostek lekcyjnych.

1. Definicja marginalnych grup społecznych i propaganda narodowosocjalistyczna:
Uczniom, którzy na ogół nie mieli osobistego kontaktu z osobami upośledzonymi, demonstruje się podczas pierwszej lekcji „idealne” normy fizyczne, propagowane obecnie w gazetach, czasopismach i prospektach reklamowych. Dzięki temu uświadamiają oni sobie:
– jaka jest różnica między ideałem a rzeczywistością;
– że na podstawie zewnętrznego wyglądu nie można wnioskować o indywidualnych zdolnościach i szczególnych możliwościach jednostki;
– że społeczeństwo jest w dużej mierze heterogeniczne.

Następnie przez porównanie aktualnego materiału plastycznego z reklamą i propagandą wizualną okresu narodowego socjalizmu uczniowie – w razie potrzeby w grupach – analizują, w jaki sposób normy i wymagania reżimu nazistowskiego były przekazywane i przetwarzane na wizerunki wroga. Mieszczą się tutaj z jednej strony wizerunki „dziedzicznie zdrowego” Niemca, z drugiej zaś jak najbardziej odrażająco przedstawieni ludzie upośledzeni psychicznie lub fizycznie. Na tym historycznym przykładzie uczniowie uczą się, w jaki sposób można manipulować postrzeganiem oraz kształtowaniem się opinii większości społeczeństwa na temat pewnych grup społecznych.

Propaganda nazistowska: „Tak to się skończy”, Poster wystawy „Cud życia” (1933), opublikowany w miesięczniku ilustrowanym „Volk und Rasse” w październiku 1936. Podtytuł brzmi: „Tak to się skończy, osoby mniej wartościowe będą mieć 4, a bardziej wartościowe 2 dzieci”.

2. Przymusowa sterylizacja i „eutanazja”: historia idei do 1933 i praktyka w Trzeciej Rzeszy:
Tym razem na pierwszym planie znajduje się samodzielna praca uczniów przy wykorzystaniu dokumentów i źródeł (zob. Dokumenty). Uczniowie mogą samodzielnie przygotować informacje o historii tak zwanej higieny rasowej do 1933 roku oraz przymusowej sterylizacji i „eutanazji” pod panowaniem reżimu narodowosocjalistycznego. Uczniowie powinni dostrzec, że:
– z punktu widzenia historii idei praktykowana przez narodowych socjalistów polityka zdrowotna i rasowa sięga korzeniami darwinizmu społecznego i eugeniki końca XIX w.;- do społecznej akceptacji zagłady „bezproduktywnych istnień balastowych” przyczynił się również kryzys gospodarczy po I wojnie światowej;
– „Ustawa o zapobieganiu prokreacji osób dziedzicznie chorych” z 14.7.1933 (zob. Dokumenty), która odwoływała się do projektu pochodzącego jeszcze z czasów Republiki Weimarskiej, „zalegalizowała” przymusową sterylizację ponad 35 0000 osób;
– od 1939 roku w ramach przygotowań i realizacji działań wojennych w celu zachowania rezerw (łóżka, wyżywienie, personel) mordowano upośledzonych i chorych, uznanych za „darmozjadów”, zarówno pozostających w domach, pod opieką rodzin, jak i w zakładach leczniczych oraz pielęgnacyjnych;
– podpisana przez Hitlera w październiku 1939 roku „Ustawa o pełnomocnictwach” (zob. Dokumenty), obowiązująca z mocą wsteczną od 1 września, a zatem od początku wojny, stworzyła podstawy do wymordowania niezdolnej do pracy ludności niemieckiej;
– masowe mordy upośledzonych przebiegały w dwóch fazach i po sierpniu 1941 roku nie zostały wstrzymane, lecz były kontynuowane do roku 1945 w ok. 100 zakładach psychiatrycznych na terenie Rzeszy Niemieckiej i na okupowanych terenach Europy Wschodniej.

Rodzina Kallikak, „Rodzina Kallikak” („Kallikak”: kalos (gr.) = piękny; kakos (gr.) = zły). W: Fischer/Gross/Venzmer: Hand- und Lehrbuch der Krankenpflege, t.1: Grundlagen, Stuttgart 1939. Fotografia: LWV Archive Hesse

3. „Eutanazja” w klinice śmierci w Bernburgu:
W tej części zajęć (zob. Dokumenty) przewidziana jest wizyta w Bernburgu lub w innym miejscu pamięci poświęconym ofiarom „eutanazji”. Jeśli to nie będzie możliwe, należy zrekonstruować tryb pracy centrali „Akcji T 4” na podstawie dokumentów i literatury przedmiotu. Fragmenty takich filmów jak Healing by Killing (Izrael, 1996), Selling Murder (Wielka Brytania, 1991) czy Der schöne, leichte Tod (Niemcy, 1994) demonstrują procedurę selekcji i zabijania w oryginalnej scenerii Bernburga.

Nasuwają się następujące cele dydaktyczne:
– Uczniowie zapoznają się ze strukturą organizacyjną i trybem funkcjonowania centralnej administracji w Berlinie (ewidencja i klasyfikacja pacjentów).
– Uczniowie analizują kryteria klasyfikacji dokonywanej przez lekarzy: dłuższy pobyt pacjentów w szpitalu psychiatrycznym lub obniżona zdolność do pracy prowadziły do uznania ich za „niegodnych życia”.

(ak)