Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Od historii szkoły do sfilmowanej historii wioski
Gdy w 1982 roku członkowie koła filmowego ze Szkoły Realnej im. Oskara von Millera w Rothenburgu nad Tauberem dowiedzieli się, że dziadek dwóch uczniów został powieszony w 1945 roku, po raz pierwszy pojechali wówczas do Brettheim, frankońskiej wioski położonej 12 km na zachód od Rothenburga. Od tego czasu szkolne koło filmu dokumentalnego (obecnie to już piąte pokolenie uczniów) pracuje nad historią Brettheim.

Z biegiem lat sfilmowano nie tylko wielu świadków historii, głównie z Brettheim, ale także natrafiono na ślady licznych dokumentów historycznych. Dzięki materiałom znalezionym w archiwum gminnym i kościelnym, w prywatnych archiwach rodzinnych, archiwach prasowych, państwowych i miejskich (m.in. Berlin Document Center, Instytucie Historii Najnowszej w Monachium, archiwum wojskowym NRD oraz archiwum wojskowym w Waszyngtonie), członkowie koła filmowego zyskiwali coraz wyraźniejszy obraz wydarzeń z kwietnia 1945 roku. Kiedy w dodatku udało się dotrzeć do akt procesów brettheimskich w latach powojennych i akt odszkodowawczych, można już było przystąpić do napisania scenariusza filmu „…a przecież chciano uniknąć nieszczęścia!' Brettheim – historia wioski w Trzeciej Rzeszy”.

Mimo tak licznych dokumentów pisanych zasadniczą część filmu ukazującego wydarzenia w Brettheim między 6 a 10 kwietnia 1945 roku stanowią zeznania naocznych świadków z tej miejscowości. Oto wydarzenia, jakie rozegrały się w ciągu tych dni:
Tuż przed końcem wojny, w kwietniu 1945 r., mieszkańcy frankońskiej wioski Brettheim rozbroili czterech chłopców z Hitlerjugend. W ten sposób chcieli uniknąć zniszczenia wioski w bezsensownej walce z Amerykanami. Jeszcze tego samego wieczora wkroczyło SS i przesłuchało mieszkańców. Rolnik Friedrich Hanselmann, dziadek dwóch uczniów naszej szkoły, zgłosił się dobrowolnie i kilka godzin później wyrokiem sądu doraźnego został skazany na śmierć za udział w rozbrajaniu. Kiedy sołtys Leonhard Gackstatter i ortsgruppenleiter Leonhard Wolfmeyer na zakończenie rozprawy odmówili podpisania tego wyroku, dwa dni później w siedzibie 13. korpusu SS w Schillingsfürst wydano na nich taki sam wyrok. Wszystkich trzech powieszono 10 kwietnia 1945 około godziny 20.00 na lipach cmentarza w Brettheim i pozostawiono tam przez kilka następnych dni ku przestrodze innym.

Z materiałów historycznych zebranych przez koło filmowe ze Szkoły Realnej im. Oskara von Millera oraz z ukończonych już zdjęć naocznych świadków powstał w 1995 roku 80-minutowy film w angielskiej wersji językowej, który nakręcono w Akademii Nauczycielskiej w Dillingen wspólnie z uczniami US Army High School w Würzburgu i studentami Instytutu Goethego w Rothenburgu nad Tauberem.

Ten późniejszy projekt to rozszerzona wersja filmowa, która oprócz przedstawionych wyżej wydarzeń zajmuje się także następnymi dniami historii brettheimskiej (11–18 kwietnia 1945). W tym wypadku chodzi głównie o fragment historii niemiecko-amerykańskiej.

Kiedy rankiem 17 kwietnia 1945 roku Amerykanie zbliżyli się do Brettheim, strzelcy górscy z SS otrzymali polecenie, by za wszelką cenę nie dopuścić do oddania wioski bez walki. Wskutek tego miejscowość była przez osiem godzin ostrzeliwana przez amerykańską artylerię, czołgi i osiem myśliwców bombardujących (zeznania naocznych świadków o płonącym piekle należą do najbardziej wstrząsających przeżyć podczas prac zdjęciowych). Wieczorem, gdy Amerykanie wkroczyli do wioski, było to dla wielu mieszkańców prawdziwe wyzwolenie. W ten sposób zaczął powstawać projekt – „Historia jednej wioski nigdy nie jest podobna do dziejów drugiej!”.

Już na początku prac zdjęciowych stało się dla nas jasne, że historia Brettheim to tylko jedna z wielu wstrząsających historii różnych miejscowości. Prawie niemożliwe jest ukazanie cierpienia i żałoby w czasie straszliwych działań wojennych, losu jednej wioski nie da się porównać z losem drugiej. Mimo to są pewne podobieństwa: na wsi rozpętana przez Niemcy wojna obracała się wielokrotnie przeciwko cywilom, najczęściej przeciw kobietom, dzieciom i starcom i od Rosji po Francję, od Norwegii po Włochy pozostawiła zniszczenia i niezliczone rzesze ludzi pogrążonych w żałobie. Z tych refleksji narodziło się pragnienie, by porozmawiać o naszym filmie z ludźmi z krajów dotkniętych przez wojnę i poznać dzieje ich wiosek. W tej wymianie dostrzegamy szczególną szansę wzajemnego zbliżenia, dziś, ponad 50 lat po zakończeniu wojny.

Dzięki partnerstwu między Rothenburgiem nad Tauberem a Susdalem (Rosja) otrzymaliśmy w 1992 roku rosyjskie tłumaczenie komentarza do naszego filmu o Brettheim. Rosyjskojęzyczny film dokumentalny o historii tej wioski nakręcono z udziałem „radzieckich” uczniów garnizonu w Nohra pod Erfurtem tuż przed powrotem do krajów WNP (postradziecka Wspólnota Niepodległych Państw). Wspólna praca zaowocowała ożywioną wymianą, przygotowywany jest film o rosyjskim teatrze działań wojennych.

Nasz film zainspirował także inne kraje, i tak na przykład grupa uczniów Ashram College z Alphen (Holandia) zrealizowała w 1998 roku znakomity film o holenderskim ruchu oporu. Poza tym opracowywana jest francuska wersja historii Brettheim, jak również przygotowywany film o francuskich działaniach podcas II wojny światowej.

Byłoby wspaniale, gdyby podobne inicjatywy podjęły również inne szkoły, tak by dzięki współpracy młodych ludzi z bogactwa wspomnień starszych powstał projekt filmowo-wystawowy, pozwalający nam ponad granicami wymieniać się między sobą „historiami” poszczególnych krajów.

Projekt podróżuje po świecie jako film, wystawa i folder. Do tej pory nasze filmy obejrzało ponad 40 000 widzów z całego świata. Podczas 300 prezentacji projektu poza Brettheim zawsze byli obecni członkowie koła filmowego. Ważnym elementem prezentacji stały się rozmowy po zakończeniu projekcji filmu – podczas seminariów dla nauczycieli program wypełnia często nawet cały dzień. Wpisy zawarte w pięciu tomach księgi pamiątkowej potwierdzają, że taka wymiana doświadczeń i poznawanie pracy uczniów, znacznie wykraczają poza ramy filmu.

Filmy są dla nas tylko punktem wyjścia i fundamentem spotkań i współpracy. Dlatego nie sprzedajemy ani nie wypożyczamy swoich filmów. Dzięki intensywnej współpracy z centralnym zarządem Instytutu Goethego stworzono dodatkowo „wystawę w walizce” jako uzupełnienie naszych wersji filmowych. Z racji jej wielkości można ją zabrać w bagażu podręcznym i ustawić w ciągu pięciu minut.

Wielojęzyczne teksty (wersja I po rosyjsku, niemiecku i angielsku, wersja II po francusku, niemiecku, angielsku, wersja III po hiszpańsku, niemiecku i portugalsku) są adresowane do szerokiej zagranicznej publiczności. Dodatkowo wykonano foldery, których zawartość pokrywa się z dużą wystawą, ale zawsze tylko w języku danego kraju.

„Wystawa do zabrania do domu” pozwala, zwłaszcza nauczycielom, na przygotowanie i powtórzenie tematu podczas lekcji. Wystawę wraz z filmem i folderami prezentowano już nie tylko w wioskach, szkołach i na seminariach w Niemczech, lecz także – wraz z uczniami z grupy filmowej – podczas imprez w Instytutach Goethego w Mediolanie, Moskwie, San Francisco, Montrealu i Toronto. Czekają zaproszenia z innych miast za granicą od Ameryki po Rosję. Jesienią 1988 roku prezentacje miały miejsce w Hiszpanii i we Francji.

Jak można poznać nasz projekt.
Najbardziej cieszymy się wtedy, gdy zainteresowani przyjeżdżają do Brettheim i na miejscu  poznają historię w sposób namacalny, niejako wydeptując własne ścieżki. Od 8 maja 1992 roku w Brettheim znajduje się miejsce pamięci „Ludzie z Brettheim”. Jest to muzeum historii wioski. Zwiedzający mogą w nim obejrzeć wszystkie nasze filmy. Od stycznia 1998 roku zainteresowani mogą też zasięgnąć informacji o tym miejscu pamięci w Internecie i wirtualnie zwiedzić muzeum. Wszystkim zainteresowanym, którzy nie mogą przyjechać do Brettheim, proponujemy prezentację projektu w postaci filmu, wystawy i rozmowy bezpośrednio u nich na miejscu. Ucieszy nas każde zaproszenie. Za granicą istnieje dodatkowo możliwość zapoznania się z projektem za pośrednictwem najbliższego Instytutu Goethego.