Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

W 2020 roku realizowaliśmy projekt pt. Portret zbiorowy II RP – studium miasteczka Mordy, dzięki wsparciu Muzeum Historii Polski w ramach programu „Patriotyzm Jutra”. Polegał na odczytaniu nazwisk i odtworzeniu losów mieszkańców miasta Mordy, którzy podpisali się pod Deklaracją – umieszczoną na naszym portalu www.polska1926.pl, a także przygotowaliśmy broszurę, w której spróbowaliśmy odtworzyć historię miasta Mordy i jego mieszkańców. Broszurę można pobrać z księgarni KARTY.

We wstępie tak opisujemy naszą pracę:

Pracom nad broszurą towarzyszyły liczne kwerendy w Mordach, Siedlcach, Warszawie i Lublinie oraz w archiwach niemal na całym świecie, których zbiory były dostępne za pośrednictwem internetu. Dokumenty archiwalne wzbogacone zostały o materiały prasowe, wspomnienia mieszkańców miasta, korespondencję. Ważne źródło wiedzy stanowią niezwykle bogate materiały udostępnione nam przez dzieci, wnuki i prawnuki Henryka Przewłockiego, który był ostatnim właścicielem majątku i pałacu w Mordach – w latach 1912–1944 i taki horyzont czasowy przyjęliśmy dla naszych poszukiwań. W broszurze tej chcieliśmy pokazać także relacje dworu z miasteczkiem w latach pokoju i wojny.

Nie jesteśmy pierwsi na polu badań nad historią Mordów, gdyż miasto to doczekało się już swoich kronikarzy. Chcieliśmy jednak – metodą stosowaną przez KARTĘ – pokazać obraz przeszłości wyłącznie przez źródła – bez komentarzy i prób syntez. W efekcie więc, jeśli źródeł nie udało się odnaleźć (a kwerendy były robione w okresie zmniejszonej mobilności społecznej spowodowanej pandemią COVID-19) pojawiają się luki. Mamy nadzieję, że uda się nam w przyszłości je uzupełnić, we współpracy z mieszkańcami miasta.

Naszym celem było pokazanie w tej broszurze zarówno oddziaływania wielkich wydarzeń na życie miasteczka – na przykład wojny 1920 roku, jak i życia codziennego. Ważnym tematem jest dla nas współistnienie Polaków i Żydów. Współżycie to nie zawsze było łatwe. W broszurze opowiadamy o wspólnych obchodach świąt, szkołach, gdzie w jednej ławie zasiadały polskie i żydowskie dzieci, czy radzie miejskiej, w której byli tak Polacy, jak i Żydzi, pokazujemy polskie i żydowskie nazwiska na pomniku bohaterów „Poległym za ojczyznę 1918–1920”. Opowiadamy także o przykrych wydarzeniach i o doświadczeniach traumatycznych.

Jednym z punktów wyjścia do historii miasta w okresie międzywojennym były dla nas podpisy mieszkańców Mordów pod „Deklaracją Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych”, zebrane w połowie 1926 roku. Ta ogólnopolska akcja była wyrazem wdzięczności za ogromną pomoc humanitarną i gospodarczą, jakiej Stany Zjednoczone udzieliły zrujnowanej po I wojnie światowej Polsce. Wśród podpisów odnaleźliśmy przedstawicieli lokalnej elity, m.in. burmistrza Franciszka Majewskiego, proboszcza parafii ks. Franciszka Woyny, komendanta Ochotniczej Straży Pożarnej Tadeusza Szarego, kierownika szkoły powszechnej Kazimierza Bujnowskiego. Widnieje tu także podpis Józefa Czapskiego, malarza i pisarza, współtwórcy paryskiej „Kultury” po II wojnie światowej, prywatnie zaś brata Karoliny z Hutten-Czapskich Przewłockiej, żony ówczesnego właściciela Mordów Henryka Przewłockiego, który często gośił w pałacu.

Wszystkie podpisy, które udało się odczytać, są razem z oryginalnymi ich obrazami. Większość podpisów złożyli uczniowie dwóch szkół powszechnych. W oparciu o akta parafii w Mordach oraz księgi ludności stałej miasta, przechowywane w Archiwum Państwowym w Siedlcach, udało się nam odtworzyć niektóre podstawowe fakty ich biografii, takie jak data i miejsce urodzenia oraz informacje o rodzicach i rodzeństwie. Nasza wiedza o nich nie jest jednak równomierna. Stosunkowo dużo dowiedzieliśmy się o osobach pochodzenia polskiego, inaczej jest ze społecznością żydowską. Większość akt gminy żydowskiej w Mordach uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej, zaś skrawki tych akt są rozproszone po różnych archiwach, także zagranicznych (które również staraliśmy się eksplorować). Stąd też wynikają luki i niejasności w informacjach na temat zarówno przedwojennych, jak i wojennych doświadczeń społeczności żydowskiej w tym mieście. Niemniej, nawet urywkowe informacje, które udało się zgromadzić, pozwalają zrekonstruować portret zbiorowy miasta, opowiedzieć o jego mieszkańcach i ich losach.

Zgromadzone dane biograficzne znajdują się w odpowiednich miejscach na niniejszym portalu poświęconym „Deklaracji Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych”, gdzie umieszczono skany wszystkich 30 tysięcy stron z podpisami, których jest około 5,5 miliona – a wśród nich 4 strony z 254 podpisami z Mordów. Społeczność miasta uczestniczyła w tym ważnym wydarzeniu historycznym, które stało się symbolem jedności obywatelskiej II RP.

Wielu sygnatariuszy „Deklaracji” w czasie II wojny światowej spotkał tragiczny los. Młody ksiądz Mieczysław Chaciński został wyświęcony we wrześniu 1940 roku w Siedlcach i skierowany na wikariat do Międzyrzeca Podlaskiego. Aresztowany przez hitlerowców kilka miesięcy później, spędził ponad cztery lata w obozie w Dachau. Dwa lata młodszy od niego Edward Burczak zginął w obozie w Auschwitz. W sierpniu 1942 roku zostało zlikwidowane getto w Mordach. Cała żydowska społeczność miasta została skazana na śmierć. Mamy nadzieję, że nasza broszura zachęci czytelników do odkrywania i dokumentowania lokalnej historii, nie tylko Mordów, lecz także innych miejscowości w Polsce i pokaże im, w jaki sposób mogą sami to zrobić.

Zespół Ośrodka KARTA

Broszurę można pobrać z księgarni KARTY.

Dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach Programu „Patriotyzm Jutra”.