Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Dzielimy się wnioskami zebranymi podczas rozmów w grupach roboczych podczas inauguracji projektu „Edukacja przeciwko antysemityzmowi. Uczyć się z przeszłości, aby zrozumieć współczesne wyzwania. Multimedialny zestaw edukacyjny” w dn. 28 kwietnia 2025.

Stolik nr 1: Rola świadectw osobistych w nauczaniu o II wojnie światowej i Holokauście (projekt zakłada publikację dwóch osobistych narracji)

Stolik nr 2: Wykorzystanie multimedialnych narzędzi w edukacji o Holokauście (nawiązuje do tworzonego multimedialnego zestawu edukacyjnego)

Prowadzące: Reprezentantki Fundacji Ośrodka KARTA

Większość głosów była aprobatywna dla wykorzystania świadectw jednostkowych (najlepiej z wykorzystaniem jeszcze video, żeby można było zobaczyć i usłyszeć świadków) – wniosek zgodny z naszą tezą.

Wykorzystanie wspomnień innych polskich dzieci żydowskich, https://www.jhi.pl/wydawnictwo/pietno-zaglady,420 oraz już istniejących metod i materiałów edukacyjnych np. tych ćwiczeń R. Szuchty: Ćwiczenia do nauczania o Zagładzie Żydów

Nauczanie o Holokauście może się odbywać nie tylko w kontekście praw człowieka, co wspominał Jehuda Bauer w swoim eseju na temat Holokaustu w kontekście ludobójstw. Można też stosować zalecenia wypracowane we współpracy z psychologami przez Muzeum POLIN jak pracować z dziećmi nad Holokaustem.

Wykorzystać materiał filmowy np. etiuda “Przy torze”, short stories o Holokauście z TikTok-a

Uwaga na traumę edukatorów, w miejscach pamięci – dodatek martyrologiczny + dłuższy czas urlopów

TikTok – bardzo skuteczny, bo umożliwia kontakt z młodzieżą, dzięki temu duża frekwencja na wydarzeniach

Samo audio, czyli podcasty, nie będą koniecznie popularne wśród młodzieży, dlatego warto rozważyć zrobienie filmów z podcastów, ale krótkich

Pokazać życie polsko-żydowskie, nie tylko śmierć, do tego na masową skalę

Best practices np. Las Korczakowski – Muzeum w Treblince (film o psie Bem – kreskówka)

Best practices np. „Interpretacja dziedzictwa” Freemana Tildena w Bramie Poznania: https://bramapoznania.pl/-interpretacja-dziedzictwa-freemana-tildena – metoda, która umożliwia partycypację, a nawet “katharsis”, pytanie o to “jak interpretować” przeszłość, ćwiczenie “las powojenny”

Stolik nr 3: Metody przeciwdziałania antysemityzmowi i nietolerancji w lokalnym środowisku edukacyjnym
Prowadzący: Fundacja Otwarta Edukacja

Problemy:
– Uczniowie i nauczyciele nie angażują się w akcje upamiętniania żydowskiej społeczności;
– Uczniowie szkoły branżowej – antysemickie hasła
– sprzeciw wobec muralu o bohaterach getta, podłoże antysemickie
– żadna grupa nie zamówiła lekcji dotyczącej kultury żydowskiej
– przyzwolenie na publiczne wyrażanie antysemickich poglądów
– oskarżanie o „żydowskość” osób zajmujących się tematyką
– zanik empatii u młodzieży i dorosłych
– brak otwartych antysemickich wypowiedzi, ale są napisy na ścianach i ławkach

Co należy uwzględnić realizując projekt?
– Dbanie o dobrostan osób zajmujących się tematyką
– Różnorodność narzędzi, dopasowanie do grup wiekowych
– Niwelowanie stereotypów i uprzedzeń poprzez dostarczanie wiedzy np. lekcje dotyczące dziedzictwa żydowskiego
– Opowiadać o historii językiem uczniów
– Nie moralizować;
– Lekcje oparte na konkretnych wartościach
– Osobiste historie
– Osadzanie w wielokulturowym kontekście
– Szukanie połączeń pomiędzy opowiadaną historią a współczesnymi problemami
– Narzędzia powinny mieć uniwersalnych charakter czyli kształtować postawy otwartości wobec Innych
– Oparcie w lokalności, pokazywać bogactwo kultury w lokalnym kontekście
– Świadkowie historii
– Nauka przez angażowanie, uczniowie jako podmiot sprawczy
– Praca projektowa, próba rozwiązywania przez młodzież konkretnych problemów

Stolik nr 4: Kształtowanie postaw demokratycznych i obywatelskich poprzez edukację o Holokauście
Prowadzący: Centrum Edukacji Obywatelskiej

Dlaczego chcemy uczyć młodzież o Holocauście?
– żeby nie być obojętnym, by nam wg słów Mariana Turskiego “Auschwitz nie spadło z nieba”
– w szkole obserwuję wykluczanie uczniów z “błahych” powodów – w szkole o to łatwo; a od tego może się zacząć spirala nienawiści
– pamięć ma nas przestrzec przed powtarzaniem błędów
– by mówić też o teraźniejszości, np. lekcja o postawach narodowych z historii – pokazać współczesne przykłady
– bo wpisane jest to w program szkolny (odpowiadając przewrotnie), a poważnie, warto mówić i pokazywać mechanizmy nadużywania władzy i ich konsekwencje (również na przykładach z dzisiejszych czasów)
– warto pokazać młodym, na czym polega totalitaryzm – jako budowanie świadomości, przestroga – mówić to młodym, którzy żyją w wolnym kraju
– w kontekście edukacji antydyskryminacyjnej – nie ma osobno takiego przedmiotu, więc lekcja o Holocauście, ale też o tym, co było wcześniej/lata 30te, antysemityzm – jest też okazją do mówienia szerzej o mechanizmach społecznych (samorządowy program w szkołach “Szkoła przyjazna prawom człowieka”, którym objęte są szkoły w Warszawie – przykład systemowego wsparcia szkół w edukacji nt. praw człowieka)

Rozmawialiśmy też o szkodliwości manipulacji w mediach, propagandzie i o tym, że młodzi ludzie nie zawsze chcą podejmować wysiłek weryfikacji źródeł wiadomości – zamykają się w swoich prywatnych bańkach. A za tym idzie ryzyko pójścia za stereotypami, radykalizacji, etc.

W drugiej turze rozmawialiśmy więcej o sposobach pracy w uczeniu o Holocauście, jakiego wsparcia potrzebują.
Powtórzyły się głosy, że warto przekazywać młodzieży wiedzę o totalitaryzmach, czym jest nacjonalizm, choćby też przy okazji wyborów.
Sporo mówiliśmy o edukacji obywatelskiej – że nie może być ograniczona tylko do jednego przedmiotu: dobrze, że będzie od nowego roku szkolnego taki przedmiot – “nie możemy tego zepsuć” – ale to nie powinno zwalniać innych nauczycieli (nauczycieli innych przedmiotów) z wychowania obywatelskiego młodych ludzi. A są na to różne sposoby: faktycznie działający samorząd uczniowski, oddanie młodzieży wpływu na różne procesy w szkole, różne projekty, także te dot. historii.

Co działa:
– nieoczywiste podejście do tematu, np. podczas wizyty w Warszawie i na Muranowie, zacząć od architektury, by opowiedzieć o getcie
– lokalne historie, warto je z uczniami odkrywać, bo to też buduje poczucie tożsamości i odpowiedzialności za miejsce – jeśli znam jego historię, osób, które tutaj żyły, działały, to łatwiej mi się
– identyfikować z tym miejscem – co jest istotne w szerszym spojrzeniu na edukację obywatelską
– polityka drobnych kroków, budowanie wiedzy stopniowo
– spotkanie ze świadkiem historii, czy poznanie losów konkretnych osób
– “dotknięcie historii”, czyli wycieczki, nawet krótkie, lokalne, to się bardziej zapamiętuje i utrwala
– pokazanie młodym ludziom, co stoi za sloganami, czym jest ideologia, również na przykładzie współczesnym – analiza programów politycznych partii, czy kandydatów na prezydenta
– nauczycielka: widzę potrzebę szkolenia/spotkania z kimś z zewnątrz dla nauczycieli/dla uczniów, o tym, jak rozmawiać mimo różnic, o kulturze dyskusji (w czasach polaryzacji jest to ważne).

Stolik nr 5: Jak historia mówiona i podcasty wspierają edukację w kontekście lokalnym?
Prowadzące: Brama Grodzka – Teatr NN)

Główne założenia:

Historia mówiona to fundament – opowieść jednostki, której nie da się powtórzyć w tej samej formie.

Każda historia to niepowtarzalna okazja do uchwycenia pamięci i emocji – ryzyko utraty świadków sprawia, że dokumentowanie ich relacji jest pilne.

Co jest istotne dla dzieci/młodych ludzi?

Świadkowie w rodzinie – ważne, by dzieci uczyły się historii poprzez rozmowy z bliskimi.

Wywiady wnuków z dziadkami – sposób na zaangażowanie i osobiste przeżycie historii.

Mikrohistoria – skupienie się na jednostkach i codziennym życiu, które prowadzi do zrozumienia historii globalnej.

Historia stąpa po ulicach – lokalność pomaga młodym ludziom zrozumieć, że historia wydarzyła się tuż obok nich.

Wieloperspektywiczność – ukazywanie różnych punktów widzenia pomaga zrozumieć złożoność historii i zapobiega uproszczeniom.

Akcja–reakcja – kluczowe jest pokazywanie konsekwencji decyzji i zachowań w historii (np. postawy wobec wykluczenia).

Doświadczenie pokoleniowe – przekaz międzypokoleniowy wzmacnia więzi i odpowiedzialność.

Nauczanie przez przedmioty – obiekty jako nośniki pamięci i emocji, budujące poczucie więzi z przeszłością i ludźmi.

W spotkaniu wzięła udział m.in: autorka podcastów o dziecięcym obozie koncentracyjnym; jej praca pokazuje, jak łączyć historię mówioną z nowoczesnymi mediami w sposób przystępny i poruszający dla młodego odbiorcy.

Wnioski dla tworzenia narzędzi edukacyjnych:

Stawiać na autentyczność i osobiste historie – angażują emocjonalnie i sprzyjają empatii.

Używać mediów cyfrowych (np. podcasty, wideo, interaktywne mapy), by dotrzeć do młodych odbiorców.

Projektować narzędzia, które zachęcają do dialogu międzypokoleniowego i lokalnych odkryć historycznych.

Uwzględniać perspektywę dzieci i młodzieży – poprzez ich pytania, relacje, emocje.

Pokazywać różnorodność doświadczeń – w tym losy Żydów, Romów, dzieci, kobiet, osób pomagających i obojętnych – aby rozbić stereotypy i uproszczenia.

Angażować uczniów w tworzenie własnych projektów mikrohistorycznych, które uczą patrzenia na przeszłość jako zbiór decyzji i wartości, które są nadal aktualne.

Stolik nr 6: Znaczenie pamięci lokalnej i dziedzictwa kulturowego w edukacji o Holocauście
Prowadzący: Fundacja Pogranicze
Wykorzystywane i poszukiwane narzędzia edukacyjne
– Scenariusze lekcji poszukiwane ciekawe i inspirujące
– Materiały edukacyjne z Muzeum POLIN (wykorzystywane często w pracy)
– Uczestnictwo w działaniach społeczno-edukacyjnych np. Akcja Żonkile; Akcja Krokus; Dzień Pamięci o Holocauście
– edukacja to także czas pozaszkolny (świetlica, biblioteka)
– edukacja poprzez podróż edukacyjną (Wykład, Spotkanie z Mistrzem….., Instytucja kultury)
– mapa jako narzędzie https://uczycsiezhistorii.pl – głosy pozytywne
Ważne:
– słuchać głosu społeczności lokalnej zostawić przestrzeń na ich wypowiedzi
– przywoływanie historii lokalnej mieszkańców (zwyczajnych ludzi)
– przywoływanie codzienności życia lokalnego
– opracowania lokalne, publikacje (w wielu miejscach nadal ich nie ma, skarbnica do działań edukacyjnych)
– spotykanie się ze świadkami (żywy kontakt)
– nowoczesne narzędzia cyfrowe trafiające do młodego pokolenia (np. podcast)
– uświadamianie istnienia ciągłości między przeszłością a teraźniejszością, nie ma jednego bez drugiego

Powyższe podsumowania rozmów przy stolików zostały przygotowane przez partnerów konsorcjum.