Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Jacek Leociak, historyk i literaturoznawca związany z IBL PAN oraz Centrum Badań Nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN przeciwstawia się dwom tendencjom obecnym w dyskursie na temat Holocaustu, dwóm fundamentalnym sposobom organizowania refleksji o Zagładzie: toposowi niewyrażalności oraz toposowi wyjątkowości. Przeciwstawia im kategorię doświadczenia granicznego.

W każdym ocalałym z Zagłady tekście pojawia się fraza: tego nie da się opisać, nie sposób o tym opowiedzieć? Nie jest to jednak świadectwo niewyrażalności – przekonuje Leociak – lecz jeden z najstarszych toposów literackich, topos niewyrażalności. Nie narodził się on w czasach Holokaustu, ale jest od czasów starożytnych sposobem wyrażenia doświadczenia granicznego.

Według Leociaka doświadczenie Holokaustu da się wyrazić, o czym świadczą niezliczone teksty. Stawia on sobie zatem za zadanie analizę różnych postaci tego wyrażenia. Czym innym jest niewyrażalność Zagłady, a czym innym niemożność jej zrozumienia – przekonuje. „Niewyrażalność Zagłady – mówi – można przezwyciężać, podejmując trud i ryzyko rozumienia – to dla mnie dwa ważne pojęcia. Trud, bo to jest praca, i ryzyko, bo ono zakłada porażkę – że można się mylić albo nie dociec. Tu się zbliżamy do graniczności – dla tego, kto jest świadkiem doświadczenia granicznego, ono jest graniczne zarówno w podstawowym znaczeniu, jako zawieszenie między życiem a śmiercią, jak i w tym sensie, że jest radykalnie nowe, i ten, kto go doświadcza, sam nie wie jeszcze, co się dzieje.”

Podobnie jest z obecnym w dyskursie na temat Zagłady toposem wyjątkowości. „Im dłużej się tym zajmuję – mówi Leociak – a trwa to już ponad dwadzieścia lat, tym bardziej jestem przeświadczony, że nie można myśleć o Holocauście bez myślenia o ludobójstwie w ogóle, o całym spektrum zła, które człowiek wyrządza człowiekowi. Holocaust nie sytuuje się poza historią, gdybyśmy chcieli go tak pojmować, nie moglibyśmy go badać.” I tu również pomaga kategoria doświadczenia granicznego. Leociak sięga do takich doświadczeń z różnych okresów i kontekstów historycznych i bada jego rozmaite współczesne reprezentacje.

Podstawą metodologiczną działań interpretacyjnych zmierzających do przezwyciężenia niewyrażalności i wyjątkowości Zagłady jest idea spotkania, które Leociak określa jako „spotkanie ponad popiołami”. W tekstach, relacjach, zapisach o Zagładzie świadkowie wołają o wysłuchanie, piszą, aby świat się dowiedział. Próba przezwyciężenia niewyrażalności Zagłady polega właśnie na wyjściu ku temu świadectwu. „Musimy – mówi Leociak – odpowiedzieć na ten apel, podejmując trud rozumienia. A ponieważ rozumienie ma strukturę dialogową, nawiązuje się rozmowa. Sens rodzi się w spotkaniu.”

Ta idea wymaga określonego podejścia do źródeł, do świadectw Zagłady. Nie są one traktowane przez badacza w tradycyjny, pozytywistyczny sposób, jako nośniki prawdy historycznej. Ich badanie nie służy temu – deklaruje Leociak – by dotrzeć do wydarzeń, do obiektywnego obrazu przeszłości, ale temu by dotrzeć do doświadczeń, do tego, w jaki sposób rzeczywistość, w tym przypadku Zagłady, została przyswojona i przetworzona, w jakiej formie, w jakiej poetyce i w jakim języku została zapisana. Każde świadectwo jest wyzwaniem interpretacyjnym a interpretacja w tym podejściu jest – jak mówi Leociak – obszarem walki o sens. Badacz nie jest bezstronnym obserwatorem, ale czynnym uczestnikiem angażującym w proces interpretacji swój bagaż egzystencjalny.

Jacek Leociak jest historykiem i literaturoznawcą, kierownikiem Zakładu Badań Nad Literaturą Holokaustu IBL PAN. Od 2003 jest członkiem Centrum Badań Nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN, a od 2005 członkiem redakcji rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” wydawanego przez Centrum. Wraz z Barbarą Engelking jest autorem wydanej w 2001 roku i obsypanej licznymi nagrodami książki: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Na temat jej angielskiego przekładu, który ukazał się w 2009 nakładem Yale University Press, pisaliśmy niedawno w naszym serwisie. Współpracuje z powstającym Muzeum Historii Żydów Polskich, gdzie wraz z Barbarą Engelking przygotowuje Galerię Holocaustu.

Wywiad z Jackiem Leociakiem, a także recenzje jego książek: Ratowanie, opowieści Polaków i Żydów, Kraków, Wydawnictwo Literackie 2010, oraz Doświadczenia graniczne, studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa, Instytut Badań Literackich PAN, 2009, można przeczytać we wrześniowym numerze miesięcznika „Nowe Książki”: Spotkanie ponad popiołami, z Jackiem Leociakiem rozmawia Agnieszka Papieska, „Nowe Książki”, 9/2010, s. 4-8.

(pm)