Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Recenzja książki pt. „Na terenie nieneutralnego. Szwajcarska cenzura książek podczas II wojny światowej pomiędzy narodowym socjalizmem a duchową obroną narodową” [Im Gebiet des Unneutralen. Schweizerische Buchzensur im Zweiten Weltkrieg zwischen Nationalsozialismus und Geistiger Landesverteidigung] autorstwa Stefana Keller (Zürich 2009).

„Niemieckie bicie weszło na salony“ — napisał na początku lutego Financial Times Niemcy w bardzo uznawanym artykule (Kai Schöneberg, Steuersünder-CD: Schweizer wüten über Deutsche, in: Financial Times Deutschland, Online-Ausgabe, 5.2.2010).Pierwsza szwajcarska krytyka niemieckiego ustawodawstwa podatkowego jak i obawy Szwajcarów przed pracownikami z Niemiec obniżyły poziom zahamowań w krytykowaniu wielkiego sąsiada. Te wydarzenia obrazują tradycyjny zidentyfikowany przez Stefana Andreasa Kellera potencjalny konflikt pomiędzy sąsiadami Niemcami i Szwajcarią, który według niego ma swoje korzenie w językowej i kulturowej bliskości. Keller w swojej książce „Na terenie nieneutralnego” badał jak bardzo te napięte stosunki oddziaływał w latach wojny, przy czym zajmuje się on wyłącznie cenzurą książek na tle ekspansywnej polityki Rzeszy Niemieckiej.

Na podstawie analizy protokołów cenzury Keller pokazał, że dominujące w ostatnim półwieczu opowiadanie o Szwajcarii jako przeciwieństwie do lub hamulcowi przed narodowym socjalizmem musi ustąpić bardziej zróżnicowanemu postrzeganiu czasu międzywojennego i okresu II wojny światowej w Szwajcarii. „Opowiadanie o oporze przeciwko narodowemu socjalizmowi, które dominowało po wojnie, zdyskredytowało się” (str. 15). W pierwszym rozdziale autor opisuje rozwój polityczny, który po roku 1918 nie tylko w Niemczech, ale też w Szwajcarii doprowadził do sceptycyzmu wobec demokracji i do ruchów ludowych. W Szwajcarii nie doszło jednak do przejęcia władzy przez siły skrajnie prawicowe. Obawa przed wkroczeniem Rzeszy Niemieckiej doprowadziła między rokiem przyłączenia Austrii do Rzeszy i II wojną światową do serii ustaw wyjątkowych, które zastąpiły część konstytucji szwajcarskiej. Także w Szwajcarii wygrały wtedy wrogie obcokrajowcom, autorytarne i militarystyczne kierunki w polityce, które w końcu po 1940 doprowadziły nawet do wewnętrznej współpracy gospodarczej Niemiec i Szwajcarii i do silnej orientacji w kierunku narodowego socjalizmu, co jednak na zewnątrz ukrywane było pod pojęciem „neutralności”. Wewnątrz przeforsowany został koncept tzw. „duchowej obrony narodowej”, która zakładała od obywateli poświęcenia dla bratniego narodu.Sytuacja zewnętrzna i reakcje wewnątrz kraju skutkowały wprowadzeniem we wrześniu 1939 roku cenzury prasy, której podstawy bada Keller w drugim rozdziale swojej pracy. Ta cenzura nie była jednak postrzegana jako akt władzy autorytarnej, a ukazywana jako środek polityki wobec prasy przeprowadzony w imieniu wszystkich Szwajcarów, który miał służyć obronie przed narodowym socjalizmem i jednocześnie ochronie wolności prasy. Wyjaśniano, że antyniemieckie publikacje w prasie łamią zasadę neutralności i dlatego muszą być zakazane. Także cenzurę książek, którą zorganizował sam prezydent szwajcarskiego stowarzyszenia księgarzy, wyjaśniano działaniem w imieniu całego ludu.

Podczas gdy księgarze postrzegali się na początku jeszcze jako część wielkiej kultury handlu książkami niemieckiego obszaru językowego, doszło później do dużego usamodzielnienia się narodowo-socjalistycznej polityki kulturalnej, która miała swoje korzenie w narodowosocjalistycznych Niemczech sprzed 1933. Potem cenzura nie była już reakcją na naciski ze strony narodowosocjalistycznego sąsiada, ale wynikiem już dłużej oddziaływujących procesów wewnątrz szwajcarskiego społeczeństwa, które miały na celu zmniejszenie demokratycznych praw człowieka i zwiększenie roli autorytarnego państwa.Szwajcarska cenzura w całym okresie II wojny światowej zajęła się 5315 pismami, które Keller uporządkował tematycznie i opracował. Jako szczególnie problematyczne dla cenzorów okazały się pisma o Holocauście, gdyż z jednej strony opisy mordów mogły być uznane za antyniemieckie naruszenie polityki neutralności, z drugiej strony Szwajcarzy dostrzegali humanitarne tradycje w swoim kraju, gdzie siedzibę miał Międzynarodowy Czerwony Krzyż i Liga Narodów.

O praktykach cenzorskich zdecydowały nie tylko strach przed Niemcami, ale też strach przed zarzutem „posłuszeństwa Żydom”, wyobrażenie, że „oświecające” publikacje na temat Holocaustu są bezużyteczne i niewiarygodne, ale także resentymenty antyżydowskie. Jednakże także literatura z krajów alianckich stosowała takie praktyki. Dopiero kilka miesięcy przed końcem III Rzeszy dopuszczono sprawozdania o rzeczywistym wymiarze mordów dokonanych na Żydach. Także literatura społeczna i humanistyczna z Niemiec sprawiała cenzorom problem. Problem „zalania” uniwersytetów przez niemieckich naukowców, także obecnie tematyzowany w Szwajcarii, doprowadził w latach 30-tych do prób silniejszego oddzielenia się szwajcarskiego świata nauki od tego północnego sąsiada i zredukowania dużej liczby niemieckich naukowców w Szwajcarii. Wprawdzie narodowy socjalizm nie był powszechnie akceptowany w szwajcarskiej nauce, ale myśl narodowa była długo bardzo żywa a kontakty np. szwajcarskich i niemieckich germanistów czy antropologów bardzo silne. Całkowicie odrzucane były dzieła historyków, którzy zajmowali się Szwajcarią i kwestionowali samodzielność tego alpejskiego kraju.

Wprawdzie cenzor szwajcarski postrzegał siebie jako wykonawca oficjalnej polityki neutralności szwajcarskiej, Keller udowadnia jednak, że cenzura służyła nie tyle obronie przed ideologią narodowego socjalizmu, gdyż cenzorzy przejmowali argumenty byłego przeciwnika lub się z nimi zgadzali. To było szkodliwe szczególnie dla niemieckich emigrantów, gdyż w ich dzieła często ingerowano. Autor udowadnia w swojej pracy doktorskiej nastawienie, które w psychologii znane jest z konstelacji rodzinnych: stosunek Szwajcarii do Niemiec, które są często określane jako „starszy brat”, był także podczas narodowego socjalizmu i II wojny światowej wiecznym wahaniem się pomiędzy odsuwaniem się i wzorowaniem się.
Źródło.

(ak)

Przetłumaczyła Agnieszka Kudełka.Portal: H-Soz-u-Kult