Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Dr Pagenstecher analizuje stosowanie wywiadów ze świadkami historii – robotnikami przymusowymi – na lekcjach historii w Niemczech i opowiada jak można to robić. Artykuł pochodzi z partnerskiego portalu: „Lernen aus der Geschichte”. Dr Cord Pagenstecher jest historykiem i współpracownikiem Centrum Systemów Digitalnych przy Wolnym Uniwersytecie w Berlinie.

Dr Pagenstecher twierdzi, że mimo wieloletniej dyskusji o odszkodowaniach dla byłych robotników przymusowych w czasach narodowego socjalizmu w Niemczech temat „robotnicy przymusowi w III Rzeszy” jest rzadko podejmowany na lekcjach historii. Jednocześnie nadaje się on bardzo do przekazywania uczniom na lekcjach historii wielu kompetencji, myślenia problemowego i wieloperspektywiczności.

Robotnicy przymusowi, wówczas osoby będące często same jeszcze w wieku szkolnym, byli czymś „normalnym” dla Niemców żyjących w czasach narodowego socjalizmu. Pracowali oni nie tylko w przemyśle, ale także w gospodarstwach rolniczych, domowych oraz warsztatach rzemieślniczych. Mieszkali w barakach, często w centrum obszarów zamieszkałych. Historia robotników przymusowych należy więc nieodłącznie do historii dnia codziennego Niemców i biurokracji.

Co za tym idzie tą historią można się zajmować na różne sposoby. Uczniowie także obecnie mogą odnajdywać ślady robotników przymusowych w historii rodziny, sąsiadów. W pamięci byłych robotników przymusowych odnajdujemy wspomnienia niemieckich kierowników obozów, mistrzów, niemieckich brygadzistów i sąsiadów z baraków. Przemoc, dyskryminacja i denuncjacja są przez nich tak samo tematyzowane jak opór, solidarność i miłość.

Temat „roboty przymusowe” wprowadza uczniów w wielki rozdział nazistowskiej polityki społecznej i gospodarczej, często zaniedbywany na lekcjach. Można dyskutować zyski Niemców, na przykładach przedsiębiorstw, które rozszerzały zakres swojej produkcji, czy też Niemców-brygadzistów, którzy awansowali do tej funkcji.

Dyskryminacja wobec określonych grup etnicznych pokazuje nie tylko szeroką akceptację nazistowskiej hierarchii rasowej wśród Niemców, a także uczy jak rozpoznawać współczesne formy rasizmu. Z punktu widzenia dydaktyki wydaje się słuszne porównywanie (nie zrównywanie) tamtych wydarzeń ze współczesnymi formami pracy przymusowej, pracy dzieci, niewolnictwa i handlu ludźmi.

Podstawowe pytania o pracę, przymus i wolność są także obecnie istotne w społeczeństwach post-przemysłowych. Wielu uczniów zna problemy związane z brakiem pracy ich rodziców i uczucie niepewności odnośnie własnych szans na pracę.

Wywiady ze świadkami historii, robotnikami przymusowymi, z różnych krajów umożliwiają przybliżenie uczniom perspektywy międzynarodowej. Świadkowie historii opowiadają nie tylko o niemieckiej okupacji, ale także różnych kulturach pamięci w Europie. Dyskusja nt. odszkodowań dla robotników przymusowych pokazuje, jaki wpływ interpretacje historii mogą mieć na aktualną politykę.

W klasach, gdzie uczniowie pochodzą z innych kultur, można położyć większy nacisk na temat przymusowej migracji. Świadkowie historii opowiadają o obcości, separacji i wykorzystaniu. Można wtedy dyskutować z uczniami na temat podobieństw i różnic z innymi procesami migracyjnymi (np. tzw. „gastarbeiter” czy uciekinierzy). W ten sposób temat robotników przymusowych można pokazać na tle innych procesów t.j. „cud gospodarczy” Niemiec, migracja i integracja europejska.

W archiwum online „Roboty przymusowe 1939-1945. Wspomnienia i historia”, www.zwangsarbeit-archiv.de, znajdują się wywiady z 590 byłymi więźniami obozów koncentracyjnych, jeńcami wojennymi i „cywilnymi” robotnikami przymusowymi z 27 krajów.

Świadkowie historii często z trudem opowiadali o swoim życiu, ale podjęli się tego aby przekazać swoje wspomnienia następnym pokoleniom. W ramach lekcji nie da się jednak zastosować wielogodzinnych wywiadów bez opracowania dydaktycznego, dopasowania pytań i uzupełnienia wywiadów o informacje na temat kontekstu historycznego.

Można skorzystać z już gotowych materiałów dydaktycznych pt. „Zeitzeugen-Interviews für den Unterricht” przygotowanych przez Centrum Systemów Digitalnych przy Wolnym Uniwersytecie w Berlinie, a udostępnianym już wkrótce (od jesieni 2010) w Bundeszentrale für politische Bildung w Berlinie. Są to 2 płyty DVD, przeznaczonych dla uczniów od 9. klasy w Niemczech, czyli głównie uczniów szkół średnich w Polsce. Filmy te stworzyli historyk Alexander von Plato i reżyser Loretta Walz. Materiał ten obejmuje 7 filmów oraz zadania, mapy, informacje nt. chronologii wydarzeń, leksykon, transkrypt, zdjęcia, wskazówki metodyczne dla nauczyciela w osobnym zeszycie dla nauczyciela.

Wprawdzie wywiady prowadzone były 60 lat po wojnie, jednak ich wartość jest niezaprzeczalna. Widać jednocześnie także, że historia jest zawsze konstruktem przeszłości i interpretacją.

Nagrania nie zastąpią jednak osobistej rozmowy ze świadkami historii, kiedy młodzi ludzie mogą doświadczyć autentyczności i przemyśleć pewne kwestie moralne.