Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Tło historyczne:
Bawarska część dzielnicy Berlina Schöneberg była nazywana na początku ubiegłego wieku również „Żydowską Szwajcarią”, ponieważ stanowiła centrum życia żydowskiego. Na początku lat trzydziestych mieszkało w okolicach szkoły podstawowej Löcknitz ok. 16 tysięcy Żydów. Na obecnym terenie szkoły w 1910 roku poświęcono żydowską synagogę „Münchener Straße 37”. Tworzyła ona centrum życia żydowskiego w bawarskiej dzielnicy. Podczas wydarzeń 9 listopada 1938 synagoga nie została prawie wcale zniszczona, ale padła ofiarą nalotów bombowych podczas II wojny światowej i zburzono ją ostatecznie w 1956 roku. Dziś stoi na jej miejscu pawilon szkolny.

Przy żywopłocie na Münchener Straße, który graniczy z budynkiem szkolnym, znajduje się pomnik postawiony przez władze dzielnicowe ku upamiętnieniu synagogi. W 1993 r. na ulicach należących do okręgu szkolnego ustawiono tablice mówiące o represjach administracyjnych bądź o prześladowaniach Żydów.

Na tym tle rodzi się szczególny stosunek szkoły do tego straszliwego wycinka historii. Stąd częścią cyklu lekcji „narodowy socjalizm” w klasach szóstych są stałe, odpowiednie do wieku i intensywne zajęcia poświęcone losom żydowskich współobywateli. Świadkowie tamtych czasów zdają podczas lekcji relacje o swoich przeżyciach, w trakcie zajęć tworzone są tablice pamiątkowe, klasy biorą udział w corocznym złożeniu wieńca przez władze dzielnicowe, zwiedzają wystawy lub biorą udział w zajęciach organizowanych przez Muzeum Regionalne, synagogi i Muzeum Żydowskie w Berlinie.

Początki pomnika:
W roku szkolnym 1994/95 powstał w jednej z klas szóstych, w ramach cyklu zajęć o narodowym socjalizmie, pomysł stworzenia na terenie szkoły muru jako pomnika pamięci ku czci żydowskich współobywateli dzielnicy Schöneberg. Ma to związek z ideą artysty z Kassel, Horsta Hoheisela, który zainicjował tzw. „Mahnmal von unten” („Pomnik od dołu”).

Początkowo uczniowie zajmują się intensywnie listami Muzeum Regionalnego w Schönebergu, na których znalazło się przeszło 6 tysięcy nazwisk żydowskich współobywateli dzielnicy Schöneberg, zamordowanych przez nazistów. Każdy uczeń wyszukuje z tych list nazwisko jednego z dawniejszych żydowskich współobywateli, któremu ma być poświęcony osobny kamień-pamiątka. Uczniom pozostawiono przy tym wolny wybór, w jaki sposób – na podstawie nazwiska, wieku, daty urodzenia czy też nazwy ulicy lub numeru domu – stworzą punkty odniesienia. Każde dziecko złożyło hołd jednemu człowiekowi przez zapisanie jego nazwiska i daty śmierci na którymś z kamieni muru [zob. fotografia: „Tworzenie kamieni do muru pamięci – klasa 6c, 1996”].

Uczniowie wykazali podczas zajęć z listami Muzeum Regionalnego duże zainteresowanie i wielką wrażliwość, szczególnie wobec ich kolegów i koleżanek szkolnych obcego pochodzenia, którzy oczywiście również biorą udział w akcji.
Wielu uczniów próbuje uzyskać w odpowiednich domach więcej informacji na temat „swego żydowskiego współobywatela”, a gdy im się to udaje, opowiadają o tym z zaangażowaniem, ale i widoczną też konsternacją. Z dodatkowego pomysłu uczniów, którzy odwiedzili większą liczbę budynków zamieszkanych niegdyś przez Żydów, zrodziła się stała wystawa w gmachu szkolnym. Pokazuje ona zdjęcia domów mieszkalnych rejonu szkolnego, których lokatorami byli żydowscy współobywatele.

Podczas uroczystości w czerwcu 1994 roku, w której wzięli udział: burmistrz dzielnicy, radca miejski, rodzice, nauczyciele i uczniowie klas piątych i szóstych, dzieci opowiadały o „swoich współobywatelach”:

„Myślę o …,
– bo nazywał się tak samo jak ja i zginął w dniu …. w obozie koncentracyjnym w Auschwitz
– bo ma urodziny tego samego dnia co ja …. i …
– bo miał tylko dwa latka … i ….
– bo ma na imię tak, jak moja siostra …. i …
– bo zginął w dniu moich urodzin …
– bo skończyłby w dniu moich urodzin dokładnie 117 lat … i …”

Uczniowie biorący udział w uroczystości wyrazili podczas opracowywania cyklu zajęć zainteresowanie kontynuacją tej akcji. I tak podczas uroczystości klasa równoległa poszerzyła mur pamięci o wybrane przez siebie nazwiska. Uznanie wyrażone w relacjach prasowych ucieszyły uczniów oraz wsparły ich starania by dowiedzieć się jak najwięcej o epoce socjalizmu narodowego. W trakcie obszernego cyklu zajęć klasa zajmowała się intensywnie tematem prześladowania Żydów. W związku z tym uczniowie przeprowadzili badania kroniki szkolnej z lat 1931-1939, w której odzwierciedlone zostało oddziaływanie kwestii politycznych na życie szkolne [zob. dokument: „Wyciągi z kroniki szkolnej lat 1931-1939”]. W międzyczasie nawiązaliśmy kontakt z wieloma świadkami historii z kraju i zagranicy [zob. dokument: „List Harry’ego Silbermana”], których zapraszamy regularnie na rozmowy młodzieżą.

Na uroczystość złożenia kamieni-pamiątek w roku 1997 przyjął nasze zaproszenie m.in. Ignatz Bubis, ówczesny przewodniczący Centralnej Rady Żydów w Niemczech. Uczniowie przygotowywali się do jego wizyty bardzo intensywnie, zbierając pytania, które zadali panu Bubisowi podczas rozmowy transmitowanej przez radio [zob. dokument: „Rozmowa klasy 6c z panem Bubisem”, zob. zdjęcie: „Wizyta Ignatza Bubisa”]. W swoim przemówieniu pan Bubis wyraził ujmującymi słowami wielkie uznanie dla szkoły: „… Nazwiska odgrywają w kulturze żydowskiej bardzo wielką rolę. Taki mur z utrwalonymi na nim nazwiskami ma szczególne znaczenie”. Zwrócił uwagę uczniów na żydowskie przysłowie, które zostało przez nich uczynione lejtmotiwem projektu: „Ludzie, o których się zapomina, umierają po raz wtóry”.

Pomnik żyje:
Mur z kamieni-pamiątek znajduje się pod drzewami na skraju boiska gimnastycznego i jest nieustannie wśród uczniów obecny. Rodzice odwiedzający szkołę wykorzystują często okazję, aby obejrzeć ten projekt. W międzyczasie odwiedzają nas również klasy szkolne z innych dzielnic w celu zapoznania się z naszym projektem „Pomnik”. Często towarzyszą im przy tym uczniowie klasy 6c. Ponadto zwiedzanie „Bawarskiego kwartału”, organizowane przez Muzeum Regionalne, obejmuje także nasz „Pomnik”.

Projekt „Pomnik”, który prowadzony jest na życzenie dzieci corocznie od 1994 pociągnął za sobą kolejną „lawinę kamieni”: w roku szkolnym 1998 jedna z szóstych klas odtworzyła na podwórku szkoły rzut podstawowy synagogi „Münchener Straße” i zebrała dla uczestników uroczystego złożenia kamieni-pamiątek informacje na temat jej historii [zob. dokument: „Rzut synagogi”, zob. fot.: „Punkty zasadnicze”]. Za ten projekt szkoła podstawowa Löcknitz otrzymała od berlińskiego Instytutu Anny Frank nagrodę im. Edith Wolff.

W tym samym roku szkolnym klasa równoległa zrekonstruowała na podstawie historycznych źródeł wnętrze synagogi i zbudowała model, który jest na stałe wystawiony w szkole [zob. dokument: „Na tropie przeszłości”].

Inna grupa robocza przygotowała dzięki licznym darowiznom wierną oryginałowi, muzealną kopię kuchni z czasów wojennych i powojennych jako autentyczne „użytkowe” pomieszczenie. Kolejna grupa przeprowadziła z autorką Rosemarie Köhler projekt „Gotowanie jak w czasach wojennych“. Z okazji corocznego dnia pamięci o ofiarach narodowego socjalizmu uczniowie klas szóstych prowadzą, jako eksperci w swojej dziedzinie, grupę roboczą przy Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej. W listopadzie 2002 r. szkoła podstawowa Löcknitz otrzymała nagrodę uznania, przyznaną przez pełnomocnika d.s. cudzoziemców przy berlińskim Senacie.

W czerwcu 2003 został umieszczony w murze 500-ny kamień-pamiątka. Ze spontanicznego pomysłu, jakim był projekt „Pomnik” wyniknęło to, że szkoła zajęła się na stałe historią narodowego socjalizmu. Uczniowie zostają przy tym w odpowiedzialny sposób, zależnie od wieku i tematu wprowadzeni w problematykę zagłady Żydów. „Pomnik” uwrażliwia ich – poprzez emocjonalną więź z dawnym współobywatelem – na nieludzkie akty przemocy stosowane przez hitleryzm i przyczynia się, ku naszej nadziei, do kształtowania umiłowania wolności, sprzeciwu wobec przemocy, demokratycznego myślenia i czynów.

Liczne międzyprzedmiotowe projekty, które powstały w tym cyklu zajęć, sprawiły, że w tej szkole prawie wcale nie występuje dyskryminacja i przemoc, a tolerancja i akceptacja, świadomość znaczenia społecznej wspólnoty oraz wzajemny szacunek stały się codziennością w życiu szkoły.