Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Wprowadzenie:
Grupa 18 uczniów drugiej klasy szkoły zawodowej (16 dziewcząt i 2 chłopców) odwiedziła  pod opieką nauczycielki wiedzy o społeczeństwie miejsce pamięci i centrum edukacji Dom Konferencji w Wannsee. W poprzednich latach klasy z tej samej szkoły zgłaszały się już nieraz na zwiedzanie stałej wystawy, dla tej grupy był to pierwsze wydarzenie tego rodzaju. Uczniowie klasy fryzjerskiej uważają się już nie za uczniów, lecz za pracujących. Spośród przedmiotów teoretycznych składających się na program ich edukacji uważają politykę/historię za mniej ważne, zwłaszcza że materiał przekazywany na lekcjach wiedzy o społeczeństwie nie należy do zagadnień egzaminacyjnych. Uczestnicy projektu początkowo nie mieli odwagi, by zająć się tematem historycznym i z trudem przychodziło im organizowanie się w grupy robocze. Dlatego już podczas wstępnych rozważań nad projektem było jasne, że zainteresowanie i inicjatywę można wzbudzić jedynie za pomocą materiałów poglądowych. Stąd też wybór padł na opracowywane później dokumenty i media.

Przebieg projektu:
Na początku ustalono, jaką wiedzą na dany temat uczniowie już dysponują i jakie inne miejsca pamięci poznali wcześniej. Jeden z uczniów opowiedział spontanicznie o swojej wizycie w Auschwitz i zrobił to z takim zaangażowaniem, że klasa poprosiła nauczycielkę o zorganizowanie podobnego wyjazdu dla wszystkich. Następnie grupa wybrała treści stałej wystawy z uwzględnieniem następujących aspektów:

• Jak i jakimi środkami wyrabiano u ludzi w Niemczech stereotypowe postrzeganie cech fizycznych oraz akceptację strategii wykluczania na tle rasowym?
• Jak przedstawia się wizualnie „teorię rasową”?

Stwierdzono, że przenoszenie negatywnych cech fizycznych na Żydów, oznaczanie Żydów za pomocą gwiazdy, a później tatuowanie więźniom obozów koncentracyjnych numeru było stopniowym procesem znoszenia nienaruszalności ciała oraz wstępnym etapem psychicznego unicestwienia Żydów.

Ważnym tematem dyskusji podczas zwiedzania wystawy stało się znaczenie zdjęć jako medium propagandy, która coraz mocniej piętnowała Żydów jako ciała obce w „organizmie narodu”.

Po przerwie w zwiedzaniu wszyscy wspólnie obejrzeli fragment filmu Claude’a Lanzmanna pt. „Szoah”, wywiad z fryzjerem, który przeżył obóz śmierci w Treblince i dziś w swoim zakładzie fryzjerskim w Izraelu wspomina, jak musiał ścinać włosy kobietom przed wejściem do komory gazowej. Ten fragment filmu wręcz nie pozwala na emocjonalny dystans: przedstawionego w nim ocalałego więźnia obozu jeszcze dziś, po latach, nawiedzają obrazy, które odbierają mu mowę. Film stawia zawód fryzjera w zupełnie innym, niewyobrażalnym dotąd dla uczniów kontekście.

Po projekcji młodzież zadawała pytania o proces mordowania w obozach zagłady i wykorzystywanie ludzkiego ciała, w szczególności włosów. Za pomocą wyświetlanych przez projektor różnych folii z przykładami nazistowskiej reklamy produktów (zob. Dokumenty), stworzono przejście do tematu „Normy estetyczne a rasizm” w okresie narodowego socjalizmu.

Następnie grupy robocze zajęły się pogłębianiem tematu „Narodowosocjalistyczna estetyka ciała a wyobrażenia roli mężczyzny i kobiety”. Znaczenie ciała, włosów, wyglądu dla oceny człowieka, jego akceptacji i przyznania mu szans życiowych w społeczeństwie interpretowano na podstawie ogłoszeń reklamowych w kilku rocznikach różnych gazet i czasopism w okresie Trzeciej Rzeszy. Wyjaśniono kontekst i znaczenie źródła w aspekcie grupy, do której była adresowana reklama.

Ponieważ długie czytanie raczej męczyłoby małe grupy, zaproponowano przejrzenie wydanych uczniom materiałów, a także poszukanie dalszych zdjęć i ilustracji w udostępnionych książkach i stworzenie kolaży na dużych arkuszach papieru. Materiały historyczne uzupełniono przykładami współczesnych prospektów reklamowych, a jedne i drugie miały być z sobą porównane w następujących aspektach:

• Jakie normy estetyczne były postulowane w okresie narodowego socjalizmu?
• Jakie normy dominują dzisiaj?
• Czy obowiązują takie same normy dla kobiet i mężczyzn?
• Co się dzieje z ludźmi, którzy nie odpowiadają tym normom, i jakie to ma znaczenie dla ich życia codziennego?

Podsumowanie:
Podczas końcowego zebrania trzy grupy robocze przedstawiły swoje kolaże. Ich prace miały bardzo różnie rozłożone akcenty:

• Pierwsza grupa zajęła się intensywnie sytuacją osób niepełnosprawnych i ich wykluczaniem, pokazując  (za pomocą ilustracji i własnych rysunków) ograniczenia, jakim są poddawane.
• Druga grupa zajęła się szczególnie krytycznie i z dużym zaangażowaniem wizerunkiem kobiety w narodowym socjalizmie. Na podstawie propozycji adresowanych do mężatek w nazistowskich ogłoszeniach reklamowych, grupa stworzyła charakterystykę życia małżeńskiego w Trzeciej Rzeszy.
• Trzecia grupa skoncentrowała się przede wszystkim na dzisiejszym kulcie ciała i sprawności fizycznej i porównała obecne ideały urody z wizerunkami nazistowskich rzeźb Arno Brekera.

W sumie każda grupa była zaskoczona własnymi wynikami. Prace okazały się udane także pod względem formalnym. Kolaże zostały pokazane w szkole.

(ak)