Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

W przepisach prawa karnego odbijały się zarówno tendencje liberalne1, jak i restrykcyjne, które to dotyczyły głównie przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu oraz przestępstw politycznych2. Kodeks Karny z 1932 r. był restrykcyjny przede wszystkim wobec sprawców przestępstw politycznych, co wynikało z niestabilnej sytuacji państwa na arenie międzynarodowej i centralizacji władzy. Karę śmierci3 lub dożywotniego pozbawienia wolności przewidywałno za zabójstwo4, zamach na niepodległy byt Państwa Polskiego, zamach na życie lub zdrowie Prezydenta RP, typ kwalifikowany zdrady wojennej oraz akcję dywersyjną w czasie wojny. Także w okresie 1945-1955 wydano ponad 100 dekretów reformujących prawo karne w kierunku represyjności. Dekret o postępowaniu doraźnym przewidywał możliwość orzeczenia kary śmierci, czy dożywotniego więzienia bez względu na rodzaj i granice ustawowych zagrożeń. Karę śmierci można więc było w praktyce orzec za każde przestępstwo.

Kodeks Karny z 1969 r. bardzo surowo traktował przestępstwa gospodarcze (co miało związek z ustrojem komunistycznym) do tego stopnia, że karę śmierci wymierzono Stanisławowi Wawrzeckiemu, głównemu oskarżonemu w tzw. „aferze mięsnej”, dotyczącej nieprawidłowości w handlu. Karę śmierci można było orzec za zabójstwa, przestępstwa o charakterze politycznym, przestępstwa terrorystyczne, rozboje kwalifikowane oraz afery gospodarcze właśnie, co budziło sprzeciw zwolenników humanistycznego charakteru prawa karnego. W kodeksie z 1969 r. zrezygnowano z kary dożywotniego pozbawienia wolności uznając karę te za niehumanitarną.

Ewolucja przepisów prawa karnego dopiero od lat 80. XX wieku miała zmierzać do zmniejszania punitywności5 polityki karania6. W 1980 r. przedstawiciele naukowego środowiska prawniczego zaniepokojeni zbyt represyjną polityką karną oraz wyjątkowo wysoką liczbą więźniów złożyli memoriał w Ministerstwie Sprawiedliwości, w którym prawnicy związani z NSZZ „Solidarność” skonstruowali 2 projekty zmian kodeksu karnego. Oba zmierzały do zmniejszenia represyjności systemu prawa karnego, wprowadzenia w szerszym zakresie kar o charakterze nieizolacyjnym oraz zniesienia ośrodka przystosowania społecznego.

Jednak wprowadzenie stanu wojennego zahamowało reformę prawa karnego, stwarzając możliwość realizacji w praktyce surowej polityki karnej. Dekrety z 1981 r. wprowadzały penalizację prowadzenia działalności w zawieszonych organizacjach społecznych lub związkach zawodowych, organizowania albo kierowania strajkiem albo akcją protestacyjną, działania na szkodę interesów bezpieczeństwa lub obronności PRL. Dekret o postępowaniach szczególnych wprowadził postępowania doraźne przed sądami powszechnymi i wojskowymi. Karę śmierci można było wymierzyć w 86 przypadkach, tzn. gdy górna granica ustawowego zagrożenia za dane przestępstwo nie była niższa od kary 8 lat pozbawienia wolności. Sprawy należące do właściwości sądów powszechnych przejęły sądy wojskowe7.

Zaostrzenie represyjności nastąpiło na mocy ustaw z 1985 r8. Podniesiono wysokość kar grzywny o kilkadziesiąt tysięcy złotych. W większym zakresie stosowano kary dodatkowe9, wprowadzono również bezwzględny zakaz stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary przy przestępstwach przeciwko życiu, zdrowiu i wolności. Względny zakaz stosowania tej instytucji uzależniano od naprawienia przez sprawcę szkody i w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Ustawa z dnia 17 czerwca 1988 r. o zmianie przepisów prawa karnego i prawa o wykroczeniach wprowadziła zmiany łagodzące rygoryzm opisanych przepisów. Rozszerzała możliwość stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia (po odbyciu przez skazanego połowy kary dla karanych po raz pierwszy lub jednej trzeciej w odniesieniu do sprawców skazanych za przestępstwo umyślne, młodocianych, skazanych, którzy sami sprawują opiekę nad dzieckiem do lat 15., kobiet po ukończeniu 60. lat albo mężczyzn po ukończeniu 65. lat). Ustawa wprowadziła również korzystniejszy przelicznik kary ograniczenia wolności w stosunku do kary pozbawienia wolności jako 2:1. Zmniejszenie represyjności wymiaru sprawiedliwości było  niewątpliwie związane z demokratyzacją i ze zwiększającą się stabilizacją państwa polskiego.

W latach 1980-1981 nastąpiły zatem pierwsze bardzo wyraźne próby liberalizacji prawa, które zostały przerwane przez wprowadzenie stanu wojennego. Od początków transformacji ustrojowej, czyli zasadniczo od lat 90. ustawodawcy wprowadzali do prawa karnego szereg elementów łagodzących wcześniejsze restrykcje. Jednak zmiany w zakresie punitywności prawa karnego w ostatnich latach nie są jednolite, biorąc pod uwagę szczególnie karanie za najcięższe przestępstwa, zwłaszcza zabójstwo.

Należy pamiętać choćby o kilku ostatnich projektach zaostrzenia polityki karania z 2001 r. i 2002 r. W dalszym ciągu pojawiają się ustawy o charakterze wysoko punitywnym w stosunku do sprawców przestępstw najcięższych. Można zaobserwować różnice w historii karania ciężkich przestępstw i karania pozostałych przestępstw. Karanie najcięższych przestępstw, szczególnie przestępstwa pozbawienia życia nie uległo tak zasadniczej liberalizacji jak liberalizacja karania innych przestępstw (np. przestępstw politycznych, czy gospodarczych). Można zadać pytanie, czy uległo jakiejkolwiek liberalizacji10. Kodeks Karny z 1932 r. za zabójstwo przewidywał możliwość zastosowania terminowej lub bezterminowej kary osadzenia w ciężkim więzieniu lub karę śmierci.

Za pozbawienie życia człowieka w świetle Kodeksu Karnego z 1969 r. można było orzec karę śmierci lub karę 25. lat pozbawienia wolności, a karę dożywotniego pozbawienia wolności usunięto z katalogu kar uznając za niehumanitarną i niepraktyczną, tzn. praktyczność tej kary kolidowała według ustawodawcy z humanitaryzmem. Kara za najcięższe zbrodnie miała być karą przede wszystkim eliminacyjną, czyli sprawca miał w świetle prawa nigdy nie powrócić do społeczeństwa. Zatem brak humanitaryzmu praktycznej (bezwzględnie bezterminowej) kary dożywotniego pozbawienia wolności miał polegać na skazaniu człowieka na przebywanie w więzieniu całe życie, co uznano za niezgodne z humanistyczną tendencją filozofii karania.

Kodeks karny z 1997 r. za zabójstwo przewiduje karę od 8. do 15. lat pozbawienia wolności, karę 25. lat pozbawienia wolności lub dożywotniego pozbawienia wolności. Ustawodawca, również kierując się zasadą humanitaryzmu, usunął z katalogu kar karę śmierci, wprowadzając ponownie jako najwyższą karę dożywotniego pozbawienia wolności. Tym razem kara ta została uznana za humanitarną, ponieważ prawo przewiduje możliwość uzyskania warunkowego przedterminowego zwolnienia po minimum 25. latach jej odbywania. Zgodnie z wytycznymi prawa międzynarodowego, aby karę tę uznać za humanitarną, granica ubiegania się o warunkowe zwolnienie nie powinna być wyższa niż 30 lat.

Liberalizacja karania przestępców najcięższych przestępstw ewoluowała w kierunku likwidacji kary śmierci, uznając ją za niezgodną z przypisaną każdemu człowiekowi godnością, stosując w zamian  karę dożywotniego pozbawienia wolności z możliwością wcześniejszego zwolnienia, którego warunkiem jest przede wszystkim pozytywna prognoza kryminologiczno-społeczna11. W założeniu skazany nawet za najbardziej okrutną zbrodnię ma szansę wyjść na wolność, jeżeli proces resocjalizacji w więzieniu będzie przebiegał pomyślnie. W praktyce natomiast kara dożywotniego pozbawienia wolności ma charakter eliminacyjny, często dokładnie taki jaki został opisany w uzasadnieniu likwidacji tej kary w KK z 1969 r. Karę dożywotniego pozbawienia wolności orzeka się z zaostrzeniem możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie po 40., 45., a nawet 50. latach odbywania tej kary, co w praktyce nieraz sprawia skazanie więźnia na przebywanie w zakładzie karnym do końca życia. Należałoby się zastanowić, czy w świetle współczesnej filozofii karania dożywotnie pozbawienie wolności w takiej postaci rzeczywiście jest karą humanitarną.

W świetle Kodeksu Karnego z 1997 r. za zabójstwo poza karą dożywotniego pozbawienia wolności można orzec karę od 8. do 15. lat pozbawienia wolności lub karę 25. lat pozbawienia wolności. Pozbawienie wolności człowieka jest zatem w tych przypadkach ograniczone terminowo. W świetle Ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób tak być jednak nie musi12. Izolacja przestępców spełniających cytowane przesłanki, głównie tych, którzy popełnili najcięższe przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i wolności seksualnej, staje się bezterminowa. Ustawa zakłada stworzenie ośrodków izolacji w celu prowadzenia terapii takich osób. Ostateczny projekt ustawy zawiera nazbyt ogólną terminologię i zbyt ogólne wytyczne kierowania skazanych do takiego ośrodka.

Szczególne wątpliwości dotyczące kwalifikowania budzi bardzo szeroki i ogólny termin „zaburzeń osobowości”. Ośrodki izolacji najgroźniejszych przestępców mogą również przypominać zakłady dla niepoprawnych przestępców stworzone zgodnie z art. 84 KK z 1932 r. Zakłady takie przeznaczono dla sprawców, których pozostawienie na wolności groziło niebezpieczeństwem dla porządku prawnego. Umieszczenie w zakładzie trwało minimum 5 lat i mogło być przedłużane na dalsze 5. letnie okresy. Środek ten stwarzał zatem możliwość eliminowania ze społeczeństwa pewnych kategorii sprawców na czas praktycznie nieoznaczony. Rozwiązanie to, uwzględniając szczególnie niejasną terminologię, było szeroko krytykowane przez prawników i kryminologów oraz zostało zlikwidowane w kolejnych ustawach o zmianie przepisów. W obu opisanych przypadkach rzeczywistym celem umieszczenia osoby w takim miejscu jest eliminacja go ze społeczeństwa oraz prewencja ogólna.

Umieszczenie w ośrodku izolacji przestępców literalnie karą w świetle prawa oczywiście nie jest. Jeżeli jednak zakładać, że kara ma głównie aspekt izolacyjny, czyli sedno kary tkwi głównie w pozbawieniu człowieka wolności13, oraz że kara więzienia nie powinna nieść zatem za sobą żadnych dodatkowych dolegliwości14, to pogląd taki niejako sprawia, że orzekanie wobec osób (które odbyły w całości karę pozbawienia wolności) dalszej bezterminowej izolacji jest w jakimś sensie przedłużeniem kary. Można by dyskutować oczywiście o słuszności tego rozwiązania na różnych płaszczyznach aksjologicznych15.

Moim zdaniem ze względu na ciężar gatunkowy przestępstwa zabójstwa nigdy nie będzie ono podlegało zasadniczej liberalizacji, zależnej chociażby od ustroju politycznego, takiej liberalizacji jak karanie za przestępstwa gospodarcze po okresie Polskiej Republiki Ludowej, czy przestępstwa polityczne po I połowie XX wieku. Przestępstwo zabójstwa ze swej istoty zawsze będzie uznawane za jedno z przestępstw najcięższych, a więc i bardzo restrykcyjnie karane. Można jednak zauważyć pewne zmiany w polityce karania zabójstw na przestrzeni ostatnich 100. lat w Polsce, choćby zróżnicowane podejście do orzekania kary śmierci, czy kary dożywotniego pozbawienia wolności  w kontekście idei humanitaryzmu.

Wskazane jest twierdzenie, że w świetle przepisów prawa karnego z XX i XXI wieku nie można orzec, iż polityka karania zmierza w kierunku jednoznacznej, szerokiej liberalizacji. Analizując przepisy stosowane w latach 1918-2014 wobec sprawców najcięższych przestępstw można dowieść, że w tej sferze prawa karnego liberalizacja nie następuje w taki sam sposób jak w stosunku do sprawców innych przestępstw. Należałoby rozważyć czy w ogóle następuje. Mówiąc o liberalizacji prawa karnego rozróżnienie takie należy mieć na uwadze.

Przypisy:

1. Np. warunkowe zawieszenie wykonania kary, tymczasowe zwolnienie, nadzwyczajne złagodzenie kary do dowolnego zakresu, ułaskawienie sądowe w postaci możliwości uwolnienia sprawcy kradzieży lub przywłaszczenia z nędzy przy nieznacznej wartości skradzionego bądź przywłaszczonego przedmiotu.

2. Np. terminową lub bezterminową karę osadzenia w ciężkim więzieniu lub karę śmierci można było orzec za zabójstwo, zabójstwo matki lub ojca, zabójstwo kwalifikowane, zabójstwo głowy obcego państwa, ciężkie uszkodzenie ciała, uszkodzenie ciała głowy obcego państwa, sprowadzenie powszechnego niebezpieczeństwa dla życia ludzkiego lub interesu publicznego)

3. Istniała możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary śmierci (wymierzenia kary pozbawienia wolności powyżej lat 3.) w bardzo nielicznych przypadkach wymienionych w ustawie

4. Karę dożywotniego pozbawienia wolności można było orzec dodatkowo za zamach na ustrój Państwa Polskiego, zamach na Prezydenta, zdradę wojenną oraz zdradę dyplomatyczną

5. Punitywność – rozpowszechnione w społeczeństwie żądanie wysokich kar i „zerowej tolerancji” w stosunku do przestępców i osób wykazujących dewiację społeczną.

6. Zob. M. Melezini „Punitywność wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce w XX wieku”

7. Chodzi o głównie przestępstwa natury politycznej i przestępstwa pospolite takie jak zabójstwo, kradzież rozbójnicza, rozbój czy wymuszenie rozbójnicze.  Po zawieszeniu stanu wojennego w 1982 r. wiele przepisów wprowadzonych w tym okresie przestało obowiązywać.

8. Ustawa z dn. 10.05.1985 r. o zmianie niektórych przepisów prawa karnego i prawa o wykroczeniach oraz Ustawa z dn.10.05.1985 r. o szczególnej odpowiedzialności karnej

9. Takie jak: zakaz prowadzenia pojazdów, pozbawienie praw publicznych, konfiskata mienia, zakaz zajmowania stanowisk, zakaz wykonywania zawodu, wprowadzając przy niektórych obligatoryjność orzekania.

10. Jak mogliby twerdzić obecnie np. zwolennicy wprowadzenia kary śmierci zamiast kary dożywotniego pozbawienia wolności.

11. Prognoza kryminologiczno-społeczna – sporządzana na czas pobytu skazanego poza jednostką penitencjarną; polega na pisemnym uzasadnieniu przypuszczenia, że skazany w czasie tego pobytu będzie przestrzegał porządku prawnego (§ 25. 1. Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. Nr 151, poz. 1469)

12. Art. 1. Ustawa reguluje postępowanie wobec osób, które spełniają łącznie następujące przesłanki:

1) odbywają prawomocnie orzeczoną karę pozbawienia wolności lub karę 25 lat pozbawienia wolności, wykonywaną w systemie terapeutycznym,

2) w trakcie postępowania wykonawczego występowały u nich zaburzenia psychiczne w postaci upośledzenia umysłowego, zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych,

3) stwierdzone u nich zaburzenia psychiczne mają taki charakter lub takie nasilenie, ze zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat

– zwanych dalej „osobami stwarzającymi zagrożenie”.

13. Zob. publikacje E. Gronowskiej

14. Taka filozofia karania na płaszczyżnie wykonawczej uwidacznia się chociazby w stále poprawiających się warunkach bytowych w jednostkach penitencjarnych

15. Płaszczyzna aksjologiczna –  zob.  aksjologia – nauka o wartościach i o kryteriach wartościowania; też: konkretny system wartości (http://sjp.pwn.pl/slownik)

16. Szczególnie biorąc pod uwagę zaostrzenie granicy ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie orzekanej nawet do 50. lat.

Red. Agnieszka Kudełka