KOWAL – historia miasta i okolic
Data powstania Kowala nie jest znana. Kowal istniał zapewne już w początkach kształtowania się naszej państwowości. Osadnictwu na tym terenie sprzyjały korzystne warunki obronne. Na wyspie wielkiego, nieistniejącego dziś jeziora, określanego przez Długosza nazwą Krzewiata, znajdował się zapewne gród warowny, a w jego pobliżu osada służebna zamieszkała w większości przez rzemieślników (kowali), wykonujących posługi na rzecz grodu.Na 20 stycznia 1185 roku datowana jest pierwsza wzmianka źródłowa o Kowalu. Wtedy to książę mazowiecki Leszek wydał dokument, w którym nadał kanonikom włocławskim wieś Kowale wraz z kościołem, co świadczy, że na mapie kościelnej Kowal pojawił się bardzo wcześnie.W XVIII wieku książę Kazimierz Kujawski traktował Kowal jako jedną ze swych rezydencji. W latach 1242-1252 wydał tutaj kilka ważnych dokumentów.Na początku XIV wieku Kowal stał się siedzibą kasztelani. Dla historii miasta szczególnie ważną datą jest 30 kwietnia 1310 roku. Tego bowiem dnia na zamku w Kowalu urodził się przyszły król Polski Kazimierz Wielki.W czasie wojny z Władysławem Łokietkiem Krzyżacy dwukrotnie, w 1327 i 1331 roku, napadali i zniszczyli zamek w Kowalu wraz z osadą. W 1332 roku zajęli Kujawy, ustanawiając w Kowalu komturię.Kowal wrócił do Polski po pokoju kaliskim w 1343 roku. Kazimierz Wielki odbudował i wzmocnił zamek. Nadał także Kowalowi prawa miejskie, magdeburskie, lokując go na 52 łanach.Znaczenie miasta wzrosło wraz z rozwojem handlu między miastami krzyżackimi a Rusią. Kowal leżał na szlaku wiodącym z Torunia do Lwowa. W połowie XIV wieku istniała tutaj komora celna.W 1387 roku Abraham Socha, wojewoda płocki, opanował miasto wraz z zamkiem na rzecz księcia mazowieckiego Ziemowita. Ponownie przyłączył do Polski Kowal Władysław Jagiełło. Król ten na zamku kowalskim przyjął w roku1420 panów czeskich z Wernerem z Rankowa na czele, którzy ofiarowali mu koronę Czech.Kowal w tym czasie należał do znaczniejszych miast województwa brzesko-kujawskiego. Stanowił siedzibę starostów grodowych, rezydujących na zamku i sprawujących władzę administracyjną i sądowniczą na terenie powiatukowalskiego.W 1459 Kowal został zobowiązany do wysłania 8 pieszych na wojnę z Krzyżakami, co świadczy o jego znaczeniu. W roku 1519 król Zygmunt Stary dokonał drugiej lokacji miasta. Na początku XVII wieku liczyło ono 240 domów, co pozwala szacować ludność na około 1440 osób.W drugiej połowie XVII wieku po potopie szwedzkim w Kowalu zostało jedynie 30 domów. Odbudową zamku zajął się starosta Morsztyn. Kowal nie wrócił już do dawnej świetności. Po rozbiorach Kowal znalazł się w zaborze pruskim, w latach 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1815 w Królestwie Polskim. W tym czasie miasto pełniło funkcję ośrodka handlu, głównie zbożem oraz rzemiosła. W końcu XVIII wieku i na początku XIX wieku z pejzażu miasta zniknęły niektóre budowle. W latach 90. XVIII wieku rozebrano zamek, w 1804 r. kościół św. Mikołaja, w 1824 kościół św. Fabiana i Sebastiana, natomiast w 1832 roku spalił się kościół św. Ducha.W roku 1836 zlikwidowany został powiat kowalski, a w roku 1870 w ramach represji po upadku powstania styczniowego Kowalowi odebrano prawa miejskie. Odzyskanie praw miejskich nastąpiło po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku.W okresie międzywojennym Kowal stanowił znaczący ośrodek rzemieślniczo-handlowy. Istniały tu młyny, wiatraki, tartaki i olejarnie. Życie gospodarcze ożywiały cotygodniowe targi oraz jarmarki. Pod względem materialnym najbardziej znaczącymi i trwałymi osiągnięciami tych lat są: budynek szkolny przy ulicy Kazimierza Wielkiego – obecnie siedziba Zespołu SzkółRolniczych oraz Dom Ludowy, który dał początek dzisiejszej remizie straży pożarnej. W okresie międzywojennym miasto liczyło od 4000 do 5000 mieszkańców, stanowiąc mozaikę trzech narodowości: polskiej, żydowskiej i niemieckiej. Na obrzeżach Kowala znajdowały się trzy cmentarze wyznaniowe: katolicki, żydowski i ewangelicki.Cmentarz żydowski, synagoga i sami Żydzi stali się ofiarami nazizmu – z 1500 mieszkańców Kowala pochodzenia żydowskiego po wojnie wróciło z gett i obozów zaledwie 13.Ofiarami wojny stali się także mieszkańcy Kowala narodowości polskiej. Dziesiątki osób zginęły w wyniku działań wojennych oraz w hitlerowskich obozach i więzieniach. W czasie okupacji Niemcy rozebrali jeden z ostatnich zabytków miasta – kaplicę św. Rocha znajdującą się u zbiegu ulic Kościuszki i Wojska Polskiego. Po zakończeniu wojny Kowal liczył 3000 mieszkańców. Powstająca infrastruktura była typowa dla okresu PRL. Ukierunkowano ją na obsługę pobliskiej rolniczej gminy. Wraz z likwidacją prywatnego handlu, przetwórstwa i usług Kowal stracił swoje znaczenie jako centrum okolicy. W mieście założonoGminną Spółdzielnię, Spółdzielnię Kółek Rolniczych oraz Bank Spółdzielczy.Miejscem pracy wielu mieszkańców Kowala była funkcjonująca do początku lat 90. stolarnia – filia Włocławskich Fabryk Mebli, a przede wszystkim zakłady i fabryki pobliskiego Włocławka , dla którego Kowal stał się jedną z „sypialni”.Trwały dorobek tego okresu stanowi liceum ogólnokształcące, przedszkole miejskie oraz szkoła podstawowa, której siedzibę przeniesiono w 1959 roku do nowego budynku przy ulicy Piwnej, rozbudowanego o 12 sal lekcyjnych i salę gimnastyczną w połowie lat 70. W latach 60. i 70. wybudowano także stadion sportowy, ośrodek zdrowia liczne jedno- i wielorodzinne budynki mieszkalne, znacząco uporządkowano gospodarkę komunalną poprzez rozpoczęcie budowy wodociągu miejskiego, wyasfaltowanie ulic w centrum. Osiągnięciem lat 80. jest przede wszystkim dworzec autobusowy, rozbudowana na wszystkie ulice miasta sieć wodociągowa, ułożenie kolektora magistralnego kanalizacji, co umożliwiło wybudowanie w latach 90. oczyszczalni ścieków wraz z siecią kanalizacji sanitarnej.Czasy okupacjiOgłoszenie radiowe o wybuchu wojny z hitlerowskimi Niemcami, społeczeństwo Kowala i okolic przyjęło ze zgroza, lecz także ze spokojem i rozwagą. Ludzie nie opuszczali swoich miejsc pracy, handel pracował normalnie. Jedynie rodziny żydowskie ogarnął lęk. Już 3 września zostały zrzucone na Kowal 2 bomby burzące z samolotów Wermachtu, lecących z południa na północ. Po paru dniach od chwili ogłoszenia wojny rozpoczęła się najpierw mała, później gromadna wędrówka ludzi z północy na południe. Pomiędzy uchodźcami polskimi kręcili się cywilni dywersanci niemieccy, którzy we wcześniej umówiony sposóbprzekazywali informacje niemieckim lotnikom o ruchach wojsk armii polskiej.Służba porządkowa w Kowalu zdemaskowała jednego niemieckiego dywersanta, którego oddała w ręce sądu polowego. Zarząd Gminy i Zarząd Miasta pozostały na miejscu, co było zgodne z nakazem polskiego dowództwa wojskowego,ewakuowały się tylko posterunek policji i urząd pocztowy, udając się w kierunku Warszawy. Po opuszczeniu miasta przez funkcjonariuszy policji powstała grupa Cywilnej Obrony Narodowej zaopatrzona w broń palną, mających na ramionachbiało-czerwone opaski, a zadaniem ich było pilnowanie mienia społecznego przed ewentualną grabieżą.Duże siły wojsk niemieckich parły na Kowal od zachodu od strony Lubrańca i Brześcia Kujawskiego. Rejonu tego bronił gen. Brygady dowódca 15 DF – Zdzisław Przyjałkowski wzmocniony przez 6 batalion ckm i 2/15 pal. Po zdobyciu przez Niemców Włocławka oddziały polskie opuściły swe stanowiska na północ i zachód od Włocławka i pomaszerowały wzdłuż Wisły lasami w kierunku Gostynina.Wkroczenie wojsk Wermachtu do miasta zostało poprzedzone niemieckim obstrzałem rakietnic i lekkiej artylerii. Do Kowala wojska niemieckie wkroczyły w godzinach rannych dnia 13 września, idąc od strony Kruszyna. Młodych i silnych Żydów pozostawiono na miejscu, tylko na krótko kierując ich do prac ciężkich, brudnych i niebezpiecznych, po czym wywieziono ich do getta we Włocławku. W getcie tym zamknięto około 13 tys. Żydów z Włocławka i powiatu. Z Kowala wywieziono, zabito i zabrano do obozów koncentracyjnych około 1500 Żydów. Z tej licznej rzeszy przeżyło okupację zaledwie paru młodych ludzi.W lutym 1940 roku władze niemieckie zburzyły kaplicę św. Rocha stojącą na południowych przedmieściach Kowala u zbiegu ulicy Kościuszki i Wojska Polskiego i figurę św. Józefa stojącą po wschodniej stronie kościoła przy ulicy KazimierzaWielkiego oraz 4 kaplice przydrożne poza Kowalem.19 stycznia 1945 r. czołgiści I Frontu Białoruskiego armii radzieckiej triumfalnie bez specjalnych przeszkód wjechali od strony Warszawy na ulice Kowala. Nastąpiła upragniona i wyczekiwana wolność. Dziś wydzielone miejsce na cmentarzu parafialnym w Kowalu kryje w ziemi 47 ciał zabitych żołnierzy radzieckich i 4 żołnierzy wojska polskiego pochowanych wspólnej kwaterze cmentarne.Z dala od głównej drogi Kowal – Włocławek, w lesie sosnowym na Widuniu, znajdują się 3 mogiły nieznanych żołnierzy polskich z 1939 r. oraz 3 duże zbiorowe mogiły rozstrzelanych Polaków przez włocławskie gestapo w ostatnich miesiącach 1939 roku.
(źródło: www.kowal.eu)
