Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Koncepcja cywilizacji w podręcznikach do historii powszechnej i ojczystej z lat 90.

W latach 90. w Rosji na podstawie koncepcji cywilizacji ukształtowały się dwa różne warianty narracji historycznej, przedstawione odpowiednio w podręcznikach do historii powszechnej i ojczystej.

W podręcznikach do historii powszechnej proces historyczny rozpatrywany był jako stopniowy rozwój cywilizacji światowej w oparciu o rozpowszechnianie takich uniwersalnych wartości kultury zachodniej jak demokracja liberalna i gospodarka rynkowa. Modernizacja w kontekście takiego podejścia była interpretowana jako przyswojenie doświadczeń krajów bardziej rozwiniętych i podniesienie „reszty świata” do poziomu cywilizacji zachodniej, a w tekstach szkolnych powracała charakterystyczna dla podejścia formacji idea progresu.

Przedstawiając Zachód jako uosobienie cywilizacji światowej, autorzy podręczników postsowieckich wcale nie unikali tematów problematycznych. Nie mniejszą uwagę, niż w sowieckich podręcznikach do historii, poświęcano kwestii kolonializmu. Kraje europejskie były jednoznacznie przedstawiane w podręcznikach z lat 90. jako „masowi kolonizatorzy”. Akcentowano jednak nie przestępstwa, a tajemnicę sukcesu kolonializmu europejskiego – związany był on z dynamizmem cywilizacji zachodniej, a autor jednego z podręczników, Aleksandr Kriedier, udowadniał, że „tylko przez europeizację” stała się możliwa „zwycięska walka przeciw europejskiemu panowaniu”.

Jednocześnie podręczniki do historii ojczystej opierały się na koncepcji cywilizacji lokalnych. Najbardziej interesujący był już wspomniany wcześniej podręcznik Ionowa.

Cywilizacje lokalne opisane zostały w tym podręczniku jako „ludzkie społeczności na narodowym lub ponadnarodowym poziomie, istotnie różniące się od siebie nawzajem pod względem kierunku rozwoju socjokulturowego, ideałów i światopoglądu, współdziałające ze sobą jako osobne bloki, struktury regionalne w historii światowej”.

Wyjaśniając to określenie, autor podręcznika podkreślał związek koncepcji cywilizacji z pojęciem kultury z jednej strony, i imperium z drugiej. Cywilizacja, było napisane w podręczniku, nie może być sprowadzona do kultury; raczej kultura urzeczywistnia się w normach i instytucjach cywilizacji. Granice cywilizacji – twierdzi autor – często pokrywają się z granicami imperium, jednak imperia skłonne są do politycznego izolacjonizmu, podczas gdy cywilizacje niosą ideę dialogu kultur.

Charakteryzując Rosję jako odrębny rodzaj pośredniej cywilizacji, położonej pomiędzy Zachodem – światem modernizacji i progresu, zorientowanym na przyszłość, a Wschodem – światem tradycjonalizmu, zwróconym ku przeszłości z jego „niezachwianymi wartościami”, Ionow rozpatruje drogę historyczną Rosji jako proces ciągłego wyboru pomiędzy dwoma ekumenami kulturowymi. Bardzo ważne dla autora jest pojęcie alternatywy cywilizacyjnej. Oprócz tego, szczególna rola w podręczniku przypada kwestii wpływu wzajemnego kultur, w celu opisania którego wykorzystuje się pojęcie inwersji socjokulturowej.

W Rosji, według autora, „niemożliwe było stworzenie ani niesprzecznego systemu tradycjonalizmu, ani niesprzecznego (tzn. wolnego od wpływu tradycjonalizmu) systemu modernizacji. Elementy tych systemów aktywnie wpływały na siebie nawzajem, deformując rozwój zarówno tradycyjnych, jak i modernizatorskich tendencji. W rezultacie znaczenie zjawisk i procesów mogło na tyle ulegać zmianie, że stawało się jawnie przeciwstawne”.

Taka zmiana znaczeń określona została w podręczniku Ionowa jako inwersja socjokulturowa, a jako przykład rozpatrywano rolę kozaczyzny i starowierstwa w historii Rosji. Zaproponowana przez Ionowa wersja narracji historycznej różniła się tym rzadko osiąganym w tekstach naukowych dynamizmem i dialogiem. Jednocześnie, podejście do historii Rosji jako do odrębnej drogi rozwoju cywilizacyjnego, której istotnym elementem była możliwość wyboru, w większym lub mniejszym stopniu był charakterystyczny dla najbardziej popularnych podręczników do historii ojczystej z lat 90.

Podręczniki XXI wieku: od odrębnej cywilizacji do imperium i idei narodowej

Sformułowany w podręcznikach z lat 90. pogląd na Rosję, jako na odrębną cywilizację został zachowany, ale przeszedł określoną transfromację w podręcznikach z pierwszego dziesięciolecia dwudziestego pierwszego wieku, która charakteryzowała się już nie reformami, ale kontrreformami w zakresie edukacji w ogóle, a nauczania historii w szczególności. Z podręczników z ostatnich lat zniknęło pojęcie alternatywy, zastąpiła ją idea stałości i niezmienności podstawowych elementów kultury. O konsekwencjach takiej modyfikacji pisze w swoich pracach znany rosyjski etnolog Wiktor Sznirielman:

„Wprowadzone do programu edukacyjnego podejście cywilizacyjne nadaje poszczególnym cechom narodu niezwykłej stałości i narzuca uczniom wyobrażenie o tym, że one niby w niezmiennym kształcie towarzyszą mu na przestrzeni wieków (stąd idea »charakteru narodowego«). Tu należy poszukiwać podatnego gruntu dla doktryny sprzeczności kultur, zaproponowanej w latach 70. przez europejskich nowych prawicowców, i która stworzyła podstawy dla nowego lub »kulturowego« rasizmu.”

W innym swoim artykule Sznirielman dochodzi do niepocieszającego wniosku odnośnie do podejścia cywilizacyjnego jako takiego:

„Chociaż początkowo od podejścia cywilizacyjnego oczekiwano przeniesienia akcentu ze stosunków klasowych na jednostki i codzienność, w rzeczy samej stosunek do wspólnoty cywilizacyjnej wysunął na plan pierwszy ideologię nacjonalistyczną z typowym dla niej światopoglądem »organicznym«.”

Dodatkowych powodów do rozmyślań nad zmiennością pojęcia cywilizacji dostarcza podręcznik do historii najnowszej Rosji wydany w 2007 r. pod redakcją Aleksandra Filippowa. W przeciwieństwie do podręczników do historii z lat 90., których cechą szczególną było dążenie do zdystansowania się od czasów sowieckich, podręcznik Filippowa podkreślał więź istniejącą pomiędzy okresem sowieckim i postsowieckim w historii rosyjskiej.

Najbardziej interesujące są zawarte w tym podręczniku ujęcie państwa sowieckiego, przypisywane mu cechy charakterystyczne tradycyjnej państwowości rosyjskiej, istniejące zarówno na Rusi moskiewskiej, jak i w Rosji imperialnej. W ostatecznym rozrachunku, dynamika rozwoju podejścia cywilizacyjnego pozwoliła na przedstawienie Związku Sowieckiego jako współczesnego ucieleśnienia idei imperialnej, i w tym miejscu kończy się temat cywilizacji i rozpoczyna problematyka imperium.

Tekst: wykład odczytany podczas konferencji „Ukazywanie historii i zgłębianie przeszłości w postsowieckiej Rosji” (Uniwersytet w Genewie, 12-14 maja 2011 r.)

Autor: Wiera Kapłan (pracownik naukowy Ośrodka Cummingsa do spraw badań nad Rosją i krajami Europy Wschodniej przy Uniwersytecie Tel Awiwu)

Z języka rosyjskiego przełożyła Kamila Laśkiewicz-Krzymińska

(ak)

www.urokiistorii.ru