Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Rosja — Polska. Jak powinniśmy pamiętać naszą przeszłość? 

(II seminarium z cyklu „Klioterapia”. Przykład powstania warszawskiego i doświadczenia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej)
Międzynarodowe seminarium odbyło się w dniach 18-19 października 2010 w Moskwie a zorganizowane zostało przez Klub Regionalnego Dziennikarstwa „Iz pierwych ust” przy wsparciu Instytutu Społeczeństwa Otwartego – fundacji George’a Sorosa. Jego pełny tytuł brzmiał: „Rosja — Polska. Jak najlepiej możemy rozumieć i pamiętać naszą przeszłość? Jak sprawić, aby jej recepcja stanowiła pomost, a nie ścianę pomiędzy krajami i jak zakończyć wojnę na pamięć? Przykład powstania warszawskiego 1944 roku i doświadczenia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej”.

Rosyjski odpowiednik naszego portalu Uroki Istorii opublikowały pełny stenogram tego spotkania. Tłumaczenie debaty na język polski jest dostępne tutaj w formie pliku pdf.

Podstawowym celem seminarium była próba stworzenia przestrzeni dialogu pamięci historycznych współczesnych społeczeństw Rosji i Polski o tak trudnych wydarzeniach, jak powstanie warszawskie 1944 roku i doświadczenia socjalistycznej Polski.

Główni uczestnicy seminarium – nauczyciele, dziennikarze, studenci – codziennie stykają się z różnego rodzaju manipulacją pamięci historycznej, szczególnie ze strony władz w ramach tak zwanej „polityki historycznej” – poprzez państwowe i społeczne kampanie, święta, ceremonie, tworzenie miejsc pamięci, muzeów, pomników, memoriałów, wydawanie podręczników itd. Niejednokrotnie wszystkie te działania prowadzą do jeszcze większego napięcia w relacjach społecznych, nie sprzyjają dialogowi i wzajemnemu zrozumieniu. Rażącymi przykładami takich posunięć są: we współczesnej Rosji wprowadzenie wątpliwego święta 4 listopada o wyraźnie antypolskim i nacjonalistycznym zabarwieniu, a we współczesnej Polsce – różnorakie projekty partii „Prawo i Sprawiedliwość”. Organizatorom zależało na wniesieniu swojego niewielkiego wkładu w przezwyciężenie takiego stanu rzeczy.

Aby tego dokonać, należało przede wszystkim wzajemnie się wysłuchać, tj. pozwolić stronom – uczonym, ekspertom, działaczom społecznym, nauczycielom i dziennikarzom – na przedstawienie w sposób wyczerpujący swoich głównych argumentów. Dokonano tego podczas sesji polskiego historyka, stałego przedstawiciela Polskiej Akademii Nauk przy Rosyjskiej Akademii Nauk (RAN), prof. Mariusza Wołosa („Powstanie warszawskie 1944 r. w polskiej pamięci historycznej”) i jego rosyjskiego kolegi, pracownika naukowego Instytutu Historii Rosyjskiej RAN prof. Władimira A. Niewieżyna („Powstanie warszawskie 1944 r. we współczesnej rosyjskiej historiografii”). Profesorowie zaznajomili publiczność z głównymi faktami i materiałem historiograficznym, wypowiedzieli się na temat kwestii spornych i problemów, rozjaśnili sposoby upamiętnienia wydarzeń, odpowiedzieli na liczne pytania. Zainteresowanie publiczności skupiało się przede wszystkim na ocenie roli i konsekwencji powstania dla dalszych losów państwa polskiego oraz na stosunku Stalina do tych wydarzeń oraz roli armii sowieckiej latem i jesienią 1944.

Sesja z udziałem pracownika naukowego Muzeum Powstania Warszawskiego Mikołaja Wójcika uzupełniła obraz współczesnej polskiej „polityki pamięci”, szczególnie poprzez analizę głównych kierunków działalności muzeum i ich wizualizację. Teleprzekaz z Warszawy został uzupełniony opowieścią obecnej na seminarium pracownicy Instytutu Adama Mickiewicza – Leny Dąbkowskiej.

Wieczorem, w ramach programu kulturalnego, odbyła się i dyskusja wokół filmu Andrzeja Wajdy „Kanał” (1956), poświęconego powstaniu warszawskiemu (słowo wstępu wygłosił – Denis Wiren, pracownik Instytutu Polskiego w Moskwie). Główni bohaterowie i treść filmu, jego szekspirowski tragizm i artystyczny minimalizm wywarły głębokie wrażenie na uczestnikach, o czym wielu z nich mówiło zarówno po filmie, jak i nazajutrz.

W drugim dniu seminarium omawiano trudne, ale bardzo aktualne problemy zrozumienia oraz oceny socjalistycznego dziedzictwa w Polsce i Rosji, metody jego upamiętnienia, sposoby i efekty dekomunizacji, problem polskiego sprzeciwu itd. Wypowiedzi ekspertów w zakresie problematyki socjalistycznej Polski, pracowników naukowych Instytutu Słowianoznawstwa oraz Instytutu Informacji Naukowej w zakresie Nauk Społecznych (W. W. Wołobujew, A. F. Noskowa i L. S. Łykoszyna) były poświęcone licznym aspektom powojennej polskiej historii, zaś komentarze profesora Rosyjskiego Państwowego Uniwersytetu Humanistycznego Leonida Gorizontowa i Leny Dąbkowskiej – ocenie i porównaniu polskiej i rosyjskiej pamięci historycznej, odnoszącej się do tego okresu.

Albina F. Noskowa, jako członek Polsko-Rosyjskiej Komisji do Spraw Trudnych, opowiedziała o historii już blisko dziesięcioletnich prac przy pokonywaniu „ciemnych pytań i białych plam” w stosunkach pomiędzy historykami i archiwistami w obu krajach. Uczestnicy seminarium zadawali wiele pytań i często zabierali głos, przy czym w centrum uwagi znalazły się, z jednej strony kwestia stworzenia wspólnego rosyjsko-polskiego podręcznika historii dla młodzieży szkolnej, z drugiej – omówienie konieczności i możliwości złożenia wzajemnych przeprosin, okazania skruchy.

Kończący seminarium „okrągły stół”, który trwał ponad dwie godziny, umożliwił wszystkim uczestnikom seminarium dokładniejsze sformułowanie i dodatkowe wyjaśnienie swoich stanowisk. Dyskusja była wystarczająco emocjonująca i na tyle pożyteczna, aby osiągnąć główny cel – wzajemne wysłuchanie i zrozumienie.

Na stronie rosyjskiej dostępne są stenogramy (po rosyjsku) wszystkich wystąpień uczestników i dyskusji: http://www.urokiistorii.ru/memory/conf/1258

Tłum. Kamila Laśkiewicz
(pg)

Portal „Uroki Istorii