Rosyjskie biblioteki cyfrowe
Chociaż biblioteki cyfrowe pojawiły się w Runecie już w latach 90-tych (pierwsza była Biblioteka Maksyma Moszkowa), dopiero od kilku lat można obserwować ich dynamiczny rozwój. Łączy się to ze zmianą statusu tych inicjatyw. Według szacunków Rosyjskiego Stowarzyszenia Bibliotek Cyfrowych z 2008 roku w internecie funkcjonowało 1500 rosyjskojęzycznych bilbliotek cyfrowych, z których jednak aż 46 proc. zostało założone przez osoby fizyczne i grupy nieformalne (25 proc. przez uczelnie i instytucje naukowe, 5 proc. przez tradycyjne biblioteki). Część z oddolnych projektów po kilku latach przestała istnieć, rozwijają się natomiast inicjatywy instytucjonalne.
Negatywnie na rozwój bibliotek cyfrowych w Rosji wpływa chaotyczne ustawodawstwo dotyczące praw autorskich i problemy w egzekwowaniu przepisów. Efektem tego jest sytuacja, w której zwykli użytkownicy internetu na własną rękę rozpowszechniają zdigitalizowane publikacje współczesnych autorów bez ich wiedzy i zgody, a uniwersytety i biblioteki w swoich projektach – działające zgodnie z literą prawa – ostrożnie udostępniają swoje zasoby cyfrowe.
Przeciwdziałać tym negatywnym tendencjom ma Rosyjskie Stowarzyszenie Bibliotek Cyfrowych, powołane w 2005 roku przez Rosyjską Bibliotekę Państwową. Celem Stowarzyszenia jest wsparcie projektów bibliotecznych w rosyjskim internecie (także tych o oddolnym charakterze) m.in. poprzez udzielanie wsparcia prawnego. Obecnie w prace Stowarzyszenia zaangażowanych jest 55 członków (44 instytucje i 11 osób fizycznych).
Ważnym wsparciem dla rozwoju rosyjskich bibliotek było przyjęcie przez prezydenta Putina w lutym 2008 r. Strategii Rozwoju Informacyjnego Społeczeństwa w Federacji Rosyjskiej, przewidującej do końca 2015 roku digitalizację 50 proc. zasobów bibliotecznych. Realizując założenia tego planu w październiku 2008 roku rząd rosyjski wprowadził do ustawy “O bibliotekach” istotne poprawki. Na ich mocy digitalizacja unikatowych wydawnictw, rękopisów i zagrożonych zbiorów należy już do obowiązków biblioteki (a nie jest jedynie jednym z możliwych kierunków jej działań). W tym samym roku znowelizowano rosyjskie przepisy o prawie autorskim, ustalając granice domeny publicznej na 70 lat od daty ostatniego wydania publikacji.
Chociaż proces digitalizacji rosyjskiego dziedzictwa kulturowego wszedł w nowy etap, na tle polskich bibliotek cyfrowych rosyjskim projektom wciąż wiele brakuje. Udostępniają one swoje zbiory na różnych zasadach, brakuje też wspólnego interfejsu przeszukiwania zbiorów (takiego jak wyszukiwarka polskiej Federacji Bibliotek Cyfrowych), nie wszystkie też eksportują metadane do Europeany (Integracją z Europeaną w ramach współpracy Rosji i UE w zakresie kultury zajmuje się osobny projekt Athena). Propozycję kolejnych zmian w systemie bibliotek cyfrowych zawarto w programie „Społeczeństwo informacyjne (2011-2020)” przyjętym we wrześniu 2010 przez rząd Federacji Rosyjskiej Program przewiduje digitalizację zasobów największych bibliotek i udostępnienie w internecie dużej części rosyjskiego dziedzictwa kulturowego, stworzenie jednej uniwersalnej platformy przetwarzania danych o rosyjskich zbiorach cyfrowych, przygotowanie zmian w prawie umożliwiających posiadaczom praw autorskich przekazywanie uprawnień do swoich utworów na zasadach otwartych licencji.
Warto poznać przynajmniej kilka dynamicznie rozwijających się rosyjskich bibliotek cyfrowych, których zasoby mogą być przydatne także dla polskiego użytkownika:
Elektronnaja Biblioteka, Rosyjska Biblioteka Państwowa w Moskwie – zawiera trzy podstawowe kolekcje. Pierwsza z nich to “uniwersalna kolekcja”. Znajduje się w niej ponad 73 tys. dokumentów wydanych po 1830 r. w języku rosyjskim, francuskim, angielskim, niemieckim i polskim. Jest to głównie klasyka literatury XIX – początku XX ww. i encyklopedie. Druga kolekcja – “Starodruki” – mieści w sobie ok. 8 tys. tytułów wydanych przed 1830 r., wśród nich pierwodruki w językach słowiańskich wydane w Polsce, Czechach, Czarnogórze, na Wołoszczyźnie i w Wenecji. Tak udostępniono Oktoechos Szwajtpolta Fiola wydany w 1491 r. w Krakowie. Oprócz tego kolekcja zawiera najstarsze wydania najważniejszych aktów prawnych Rosji z XVIII wieku. Trzecia kolekcja to “Kolekcja nut”, która obejmuje wydania nut z połowy XVIII–XIX ww.
Dokusfera, Rosyjska Biblioteka Narodowa w Petersburgu – liczy ponad 56 tys. dokumentów podzielonych na 18 kolekcji. Najliczniejsza z nich (25,6 tys.) to “Czasopisma”, głównie petersburskie z XIX i początku XX ww., m. in. “Severnaja Pčela” i “Peterburskie vedomosti”. Liczna jest także kolekcja materiałów ikonograficznych (ok. 6 tys.), która zawiera ryciny i fotografie, pocztówki, plakaty z czasów Imperium i czasów sowieckich. Interesująca jest kolekcja “Mapy”, w której są plany miast i guberni Rosji XVII-XX ww. Oprócz tego należy wymienić kolekcje rękopisów, literatury narodowej, nut i ustawodawstwa Cesarstwa Rosyjskiego.
Biblioteka Prezydencka im. Borisa Jelcyna w Petersburgu – zawiera 77 tys. dokumentów. Są to zdigitalizowane pozycje zebrane z różnych rosyjskich archiwów i bibliotek (także regionalnych). Atutem tej biblioteki cyfrowej jest szeroki podział na kolekcje tematyczne, których w obecnej chwili jest 57. Część z nich poświęcona jest regionom Rosji, np. “Strony z historii obwodu tiumeńskiego”, “Strony z historii obwodu kostromskiego”, część poświęcona wspólnej historii Rosji i innych państw, np. “Rosja i Finlandia: sąsiedzi z północy”, “Rosja i Hiszpania: szkice historyczne”, “Białoruś: z historii braterskiego narodu”. Uwagę na siebie zwraca kolekcja “Podręczniki dla historii Rosji”, zawierająca m. in. “Rosyjskie podręczniki emigracyjne”, “Sowieckie podręczniki do szkoły średniej”, “Sowieckie podręczniki dla szkół wyższych”. W kolekcji “Numizmatyka. Monety Rosji” przedstawione są prace znanych rosyjskich numizmatyków, fotografie i rysunki monet wraz z opisami. Niewielka, lecz wartościowa jest kolekcja “Wielka Smuta w Rosji”, udostępniono w niej prace historyków z końca XIX w., np. praca w języku rosyjskim polskiego historyka Aleksandra Hirschberga pt. „Maryna Mniszchówna”.
Fundamentalna Biblioteka Cyfrowa “Rosyjska literatura i folklor” – powołana przez Instytut Literatury Światowej Rosyjskiej Akademii Nauk, udostępnia w otwartym modelu materiały z zakresu rosyjskiej literatury XI-XX ww., rosyjskiego folkloru oraz historii rosyjskiej filologii i folklorystyki. Dostarcza badaczom wszelkich narzędzi do analizy klasycznych dzieł rosyjskiej literatury: opracowania naukowe, przewodniki po rosyjskich archiwach, słowniki (m.in. języka rosyjskiego, pseudonimów), encyklopedie (m. in. terminów literackich). Bez większego trudu można tu znaleźć zebrane utwory A. Puszkina, A. Czechowa. W. Majakowskiego wraz z obszerną informacją o ich twórcach.
Runivers – ambitny projekt utworzony przy wsparciu przedsiębiorstwa naftowego “Transneft”. Podstawowym zadaniem projektu jest gromadzenie i otwarte udostępnianie pozycji z zakresu historii Rosji, głównie dokumentów i publikacji z drugiej połowy XIX i początku XX ww. Biblioteka zawiera ok. 2 tys. tomów i ok. 15 tys. ilustracji. W oparciu o zgromadzone materiały funkcjonuje szerzej jako portal historyczny prowadzący własne projekty (kolekcje): “Fotografia rosyjska połowy XIX – pocz. XX ww.”, “Filozofia rosyjska”, “Czasopismo Russkij Arhiv”, “Państwa Europy Wschodniej w czasie II wojny światowej (1939-1945)”, “Historia rosyjskiej wojskowości”, “Historia polityczna świata muzułmańskiego” i “Katyń”. Ta ostatnia kolekcja zawiera niedawno opublikowane tajne dokumenty państwowe, mapy i schematy wojskowe, pisma dyplomatyczne, publikacje prasowe i czasopiśmiennicze z ostatnich lat. Oprócz samych kolekcji na głównej stronie portalu wyświetla się “Kalendarz” – codzienna publikacja o ciekawych wydarzeniach z historii Rosji, uczestnikach historycznych wydarzeń i prawach wydanych dawniej w państwie rosyjskim.
(ak)
Portal „Historiaimedia.org”