Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

[ang. genocide], ludobójstwo, termin utworzony 1944 przez polskiego prawnika R. Lemkina, określający masowe zabijanie lub eksterminację grup ludzkich, przyjęty w prawie międzynarodowym po II wojnie światowej. Po raz pierwszy ludobójstwo zostało określone prawnie 1945 w akcie oskarżenia przeciwko głównym przestępcom wojennym III Rzeszy przed Międzynarodowy Trybunałem Wojskowym w Norymberdze jako „eksterminacja rasowych i narowych grup ludności cywilnej pewnych okupowanych terenów w celu zniszczenia określonych ras oraz warstw, narodów i ludów, grup rasowych i religijnych, a w szczególności Żydów, Polaków, Cyganów i innych”. Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji z 1946 stwierdziło, że ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego, sprzeczną z duchem i celami Narodów Zjednoczonych i potępioną przez cywilizowany świat.

W 1948 Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło jednomyślnie konwencję „W sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa”, która weszła w życie 1951; jej stronami jest 127 państw (2002), Polska — od 1951. Według tej konwencji ludobójstwem jest „jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich: a) zabójstwo członków grupy, b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego, d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy”.

Konwencja uznaje ludobójstwo, popełnione zarówno w czasie wojny, jak i pokoju, za zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego. Karze podlega i ludobójstwo, i zmowa w celu jego popełnienia, bezpośrednie i publiczne podżeganie, usiłowanie i współudział. Oskarżeni mają być sądzeni przed sądami państwa, na którego terytorium czyn został popełniony, lub przez międzynar. trybunał karny powołany przez strony konwencji. W myśl konwencji z 1968 „O niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości” (przyjętej z inicjatywy Polski) ludobójstwo zostało włączone do katalogu zbrodni, które nie ulegają przedawnieniu, nawet jeśli taki czyn nie stanowi naruszenia prawa wewnętrznego kraju, w którym został popełniony.

Ludobójstwo zostało włączone również do projektu kodeksu zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości, przyjętego 1996 przez Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ. Sprawcy ludobójstwa podlegają jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych, utworzonych na mocy decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ na podstawie rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych dla byłej Jugosławii 1993 oraz dla Rwandy 1994. Kompetencje jurysdykcyjne w stosunku do sprawców ludobójstwa ma również stały Międzynarodowy Trybunał Karny.