Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Jedną z grup społecznych „przeznaczonych”przez niemieckich nazistów do eksterminacji w obozach koncentracyjnych, byli homoseksualni mężczyźni. Zgodnie z obozową tablicą oznakowań więźniów, systematyzującej istnienia ludzkie w uprzedmiotowione kategorie, osoby uwięzione za homoseksualność musiały nosić na pasiakach różowy trójkąt. Znak ten miał się później stać jednym z symboli ruchu na rzecz prawnej i społecznej równości osób nieheteroseksualnych. Jednak same ofiary nazistowskich zbrodni – homoseksualni mężczyźni i kobiety – przez długie dekady pomijane były milczeniem. Zostały powtórnie wykluczone, tym razem ze zbiorowej pamięci o ofiarach nazizmu.

Projekt „Berlin – Yogyakarta” traktuje o prawach człowieka osób homoseksualnych, biseksualnych oraz transpłciowych

Projekt łączy w sobie dwie perspektywy: historyczną, związaną z niemieckimi i okupacyjnymi realiami lat 1933 – 1945, z perspektywą współczesną, odnoszącą się przede wszystkim do deklaracji o nazwie „Zasady Yogyakarty”. Deklaracja ta została uchwalona przez grono ekspertów i ekspertek pod przewodnictwem Międzynarodowej Komisji Prawników w indonezyjskim mieście Yogyakarta w 2006 r. Stanowi zbiór międzynarodowych standardów prawnoczłowieczych w odniesieniu do osób LGBT (lesbijek, gejów, osób biseksualnych oraz transpłciowych). Te dwa wątki przewodnie, historyczny i współczesny zostały zebrane w formie wystawy o tytule „Berlin – Yogyakarta”, upowszechniającej wiedzę na temat konsekwencji zorganizowanej państwowej homofobii oraz narzędzi prawnych, służących przeciwdziałaniu podobnym praktykom w czasach obecnych.

Wystawie towarzyszyły pokazy trzech filmów, traktujących o zbrodniach nazistów wobec osób LGBT, warsztaty antydyskryminacyjne oraz seminarium edukacyjne. Wśród prelegentów  podczas seminarium towarzyszącego otwarciu wystawy w Warszawie głos zabrał jeden z sygnatariuszy Zasad Yogyakarty, prof. Roman Wieruszewski, dyrektor Poznańskiego Centrum Praw Człowieka Instytut Nauk Prawnych PAN, partnera projektu.

Wystawa składa się z dwóch części, historycznej i współczesnej, mocno zróżnicowanych pod względem zarówno merytorycznym jak i oprawy graficznej. Część historyczna, formalnie spokojna i stonowana, zawiera bogaty czarno-biały materiał ikonograficzny zebrany w licznych niemieckich archiwach, graficznie scalony z tekstami przedstawiającymi początki ruchu emancypacyjnego w Niemczech, rozkwit subkultury gejowsko-lesbijskiej w Berlinie lat dwudziestych, prześladowania w okresie 1933-45 oraz kontynuację penalizacji aktów homoseksualnych po wojnie.

Druga, współczesna część prezentacji jest formalnie dynamiczna i ostra w kolorach. Ogniwem łączącym oba okresy jest tablica przypominająca Pierwszą Powszechną Deklarację Praw Człowieka uchwaloną przez ONZ w 1948 r. w reakcji międzynarodowej wspólnoty państw na okrucieństwa II wojny światowej. Przywołanie niemalże identycznego brzmienia pierwszych artykułów obu dokumentów, deklaracji ONZ i Zasad Yogyakarty unaocznia, że te drugie stanowią lustrzane odbicie pierwszego, powtarzają sformułowane wtedy po raz pierwszy prawa człowieka odnosząc je do orientacji seksualnej i tożsamości płciowej.

Problem przedstawienia dokumentu prawnego w wystawie edukacyjnej, kierowanej do uczniów i studentów rozwiązano poprzez wybranie siedmiu podstawowych praw i zobrazowanie każdego z nich na przykładzie konkretnej osoby w Polsce lub na świecie. Duże kolorowe fotografie dokumentują bądź przemoc i dziś jeszcze grożące kary więzienia a nawet śmierci, bądź wygrane procesy lub pełnoprawne uczestnictwo w życiu publicznym.

Historyczne treści wystawy zostały przez autorkę opracowane w konsultacji z ekspertami Muzeum Gejowskiego w Berlinie, które udostępniło KPH dużą część użytych w wystawie materiałów archiwalnych.

Produkty powstałe w ramach projektu „Berlin – Yogyakarta”

Obok objazdowej wystawy, przetłumaczonej na 6 języków i prezentowanej w blisko 40 europejskich miastach, w ramach projektu powstały 3 publikacje:

· Niewielka broszura (w językach polskim i angielskim) zbierająca teksty i dane zawarte w wystawie, rozdawana podczas prezentacji wystawy i przewidziana jako materiał pomocniczy dla nauczycieli i nauczycielek chcących przeprowadzić z uczniami zajęcia na temat praw człowieka osób LGBT,

· „Zasady Yogyakarty. Zasady stosowania międzynarodowego prawa praw człowieka w stosunku do orientacji seksualnej oraz tożsamości płciowej” to oryginalny tekst Zasad Yogyakarty w polskim tłumaczeniu wraz z prezentacją kontekstu oraz znaczenia tej deklaracji.

· Albumowa publikacja „Różowe trójkąty. Zbrodnie nazistów na osobach homoseksualnych w kontekście edukacji antydyskryminacyjnej” pogłębia i utrwala  treści i materiał ikonograficzny wystawy, łącząc je z rozważaniami na temat skutecznego wykorzystywania wątków historycznych w edukacji antydyskryminacyjnej. Pozycja zawiera również przegląd najciekawszych polskich projektów edukacyjnych wykorzystujących wątki historyczne lub świadomie z nich rezygnujących.

Kolejnym produktem trwającego 6 lat projektu jest spektakl Teatru Forum pt. „Nata”, prezentowany w 15 placówkach edukacyjnych, takich jak szkoły, domy dziecka, wyższe uczelnie i ośrodki resocjalizacyjne. Spektakl opowiada o trudnościach, z jakimi boryka się w szkole i w domu rodzinnym siedemnastoletnia, tytułowa bohaterka kiedy otoczenie dowiaduje się o jej homoseksualnej orientacji.

Dzięki zastosowaniu metody edukacyjnej, jaką jest Teatr Forum, osoby z publiczności – uczniowie i uczennice, studentki i studenci mieli okazję włączyć się do akcji na scenie, „doświadczyć na własnej skórze”jak to jest być dyskryminowanym oraz, co najistotniejsze, proponować bardziej skuteczne niż przewidziane w scenariuszu reakcje Naty i sposoby bronienia się przed dyskryminacją. Spektakl „Nata”, praca z grupą osób homo- i heteroseksualnych, która go stworzyła oraz praca edukacyjna z młodzieżą podczas prezentacji przedstawienia stanowiły jedyny element sześcioletniego projektu, w którym osoby realizujące nie odwoływały się do wątków historycznych.

Internetowa galeria prezentująca wystawę w językach estońskim, rosyjskim, polskim i angielskim powstała we współpracy z Tallińskim Uniwersytetem Technicznym. Interaktywna koncepcja tej Webgalery umożliwia zwiedzającemu – poprzez kliknięcie – przybliżenie wybranych fragmentów tekstów lub obrazów i udostępnia wystawę internautom permanentnie i na skalę globalną.

Metody

Projekt „Berlin – Yogyakarta” jest przykładem stosowania wątków historycznych w edukacji antydyskryminacyjnej.

Punktem wyjścia było stworzenie monografii prześladowań osób nieheteroseksualnych i transpłciowych w czasach nazistowskiego totalitaryzmu. W tej części autorki i autorzy wystawy i książki nie tylko przedstawili kontekst społeczny funkcjonowania i postrzegania osób LGBT przed II Wojną Światową w Niemczech, skutki penalizacji aktów homoseksualnych i zagrożenia ich karą więzienia, politykę III Rzeszy wobec tej mniejszości oraz tzw. „resocjalizację” osób LGBT w więzieniach i obozach koncentracyjnych. Naczelną zasadą przy tworzeniu koncepcji przekazu była chęć dotarcia do odbiorcy na poziomie nie tylko intelektualnym lecz również emocjonalnym.

Obok faktów i chronologii wydarzeń historycznych duży nacisk położono na przedstawienie indywidualnych historii i nadanie im wymiaru osobistego poprzez bezpośrednie świadectwa w formie fotografii, fragmentów listów oraz wspomnień wyrażonych w tworzonych przez więźniów grafikach. Hitlerowski program eksterminacji homoseksualnych mężczyzn miał według ówczesnej ideologii na celu „oczyszczenie niemieckiego narodu”i dlatego uderzał przede wszystkim w homoseksualnych Niemców.

Szczególnie istotne było dlatego ujęcie w projekcie lokalnego punktu odniesienia dla polskich odbiorców i odbiorczyń. Niezwykle cenne są pod tym względem wspomnienia Polaka, opowiadającego z perspektywy siedemdziesięciolatka o swojej miłości do żołnierza Wehrmachtu i więzieniach przez które przeszedł za to „przestępstwo”. Jego obszerna opowieść zawarta została w publikacji „Różowe trójkąty”.

To co odróżnia niniejszy projekt od wielu dostępnych na rynku publikacji historycznych to nie tylko tematyka dotycząca mniejszości, ale intencjonalne potraktowanie wątków z przeszłości jako narzędzia edukacji antydyskryminacyjnej. Opowieść o losach osób LGBT sprzed 70 lat ma uczulić odbiorców na stopień okrucieństwa, do jakiego może doprowadzić aprobata społeczeństwa dla homofobicznych rządów. Projekt stara się włączyć do głównego nurtu rozważań nad nazizmem także nierozpoznany w Polsce temat opresji osób nieheteroseksualnych i transpłciowych.

Narracja historyczna jest ściśle powiązana z czasami współczesnymi. Po pierwsze, w przygotowanej objazdowej wystawie celowo wyeksponowane zostały te elementy nazistowskiej ideologii, które do dziś przetrwały i odżywają – również w polskiej debacie publicznej – w postaci mowy nienawiści. Po drugie, wątek eliminacji homoseksualności połączono z zagadnieniem praw człowieka, jako jednym z donioślejszych odpowiedzi światowej społeczności na zbrodnie nazizmu.

Przywołano i omówiono dokument, który zbiera międzynarodowe standardy praw człowieka w odniesieniu do orientacji seksualnej oraz tożsamości płciowej, czyli „Zasady Yogyakarty”. Po trzecie, publikacje i plansze z wystawy przygotowane w ramach projektu „Berlin – Yogyakarta” mogą służyć jako materiał edukacyjny w szkołach oraz w ramach edukacji nieformalnej.

Zagadnieniu w jaki sposób można wykorzystać tematykę historyczną do kształtowania antydyskryminacyjnych postaw służy część publikacji „Różowe trójkąty”. W rozdziałach tych autorki opisują jak metodologicznie zastosować wątki z przeszłości oraz podają kilkanaście przykładów dobrych praktyk, w których historia posłużyła jako materiał edukacyjny.

Cele projektu: 
· Przypomnienie historii prześladowań gejów, lesbijek, osób biseksualnych i transpłciowych przez nazistów w czasach hitlerowskiej dyktatury w Niemczech i w podbitych krajach Europy (1933 – 1945)

· Podkreślenie, że prawa człowieka są niezbywalną własnością wszystkich ludzi, również osób nieheteroseksualnych i wymagają ciągłej ochrony

· Włączenie osób nieheteronormatywnych – zamordowanych i skrzywdzonych przez nazistów gejów i lesbijek, do  otaczanej powszechnym szacunkiem grupy ofiar niemieckiego faszyzmu. Inaczej mówiąc, przełamanie niepisanej normy, zabraniającej wspominania o homoseksualności w kontekście spraw tak wzniosłych, jak cierpienie ofiar faszyzmu.

· Upowszechnienie wiedzy o istnieniu i znajomości dokumentu, odnoszącego prawa człowieka do orientacji seksualnej i tożsamości płciowej, a tym samym wyposażenie organizacji pozarządowych, organów administracji publicznej, placówek edukacyjnych i innych zainteresowanych aktorów w cenny zbiór zaleceń i wskazówek do działań na rzecz przestrzegania praw człowieka

· Podtrzymywanie debaty na temat praw człowieka w odniesieniu do orientacji seksualnej i tożsamości płciowej

· Wzmocnienie osób LGBT oraz ich bliskich poprzez dostarczenie im wiedzy o prawach człowieka

Grupa docelowa:
· studenci, studentki, uczniowie, uczennice
· nauczycielki, nauczyciele, edukatorzy, edukatorki
· działacze i działaczki organizacji pozarządowych
· lesbijki, geje, osoby biseksualne i transpłciowe oraz ich rodziny

Wyzwania, przebieg i osiągnięcia projektu

Największym wyzwaniem dla osób projekt realizujących było zawarcie w ramach wystawy edukacyjnej z jednej strony rozległej i wielowątkowej narracji historycznej, z drugiej zaś strony suchej zawartości prawniczego dokumentu.

Na etapie realizacji projektu najtrudniejsze było znalezienie w niektórych miastach Polski odpowiedniego, publicznie uczęszczanego miejsca, które wyraziłoby zgodę na prezentację wystawy poruszającej tematykę praw osób homoseksualnych. Z kilku planowanych prezentacji trzeba było zrezygnować z uwagi na brak przyzwolenia ze strony lokalnych decydentów.

Pierwotnie program projektu obejmował prezentację wystawy, trzech filmów, przeprowadzenie warsztatów antydyskryminacyjnych w 4 miastach Polski oraz przeprowadzenie seminarium edukacyjnego w Warszawie i publikację Zasad Yogyakarty w polskim przekładzie. Szybko jednak okazało się, że wystawa – pierwotnie adresowana do heteroseksualnej większości – cieszy się niezwykłym zainteresowaniem samych osób LGBT. Organizacje z całej Polski zgłaszały chęć prezentowania wystawy w swoich miastach, w sumie pokazy odbyły się w 12 z nich, w niektórych nawet kilkukrotnie. Wielkim plusem w promocji projektu okazały się również tak prozaiczne czynniki, jak łatwość transportu prezentacji oraz bezpłatne udostępnianie jej ze strony KPH.

Pierwsze otwarcie wystawy w październiku 2008 r. udało się – po sześciomiesięcznych staraniach –  przeprowadzić w nowym Gmachu Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Uroczystego otwarcia dokonała była wicepremier RP Izabela Jaruga Nowacka. Prestiż tego miejsca oraz osoby pani premier stanowiły istotny argument w późniejszych staraniach o zezwolenie na pokaz wystawy w innych, mniejszych miastach, gdzie częściowo spotykaliśmy się ze znacznym oporem wobec tematyki związanej z homoseksualnością. Odmowa na jednym z wydziałów Uniwersytetu Gdańskiego uzasadniona została np. obawą przed reakcją środowisk kombatanckich, które „mogłyby poczuć się obrażone tak jednostronnym traktowaniem tematu”. Pokazy organizowane były w bibliotekach miejskich, na wydziałach miejscowych uniwersytetów, foyer kin i teatrów, domach kultury – w przestrzeniach licznie odwiedzanych z powodów od wystawy zupełnie niezależnych. Wybór tych miejsc podyktowany był dążeniem do jak najszerszego upowszechnienia treści oraz dotarcia do osób niekoniecznie tematyką homoseksualności zainteresowanych.

Dzięki pozyskaniu dodatkowych środków od nowego grantodawcy – Fundacji im. Róży Luxemburg – wystawa została przetłumaczona na język angielski, celem zaprezentowania jej na ulicach Warszawy podczas EuroPride w 2010 r. Umożliwiło to przedstawianie jej na międzynarodowych konferencjach i rozpromowanie projektu wśród organizacji prawnoczłowieczych w wielu krajach, co dało początek jej międzynarodowej karierze.

Dzięki licznym prośbom o możliwość prezentacji projektu w Polsce i na arenie międzynarodowej, grantodawca, Fundacja Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość, przyznał dodatkowe środki na przeprowadzenie drugiego i trzeciego etapu projektu, w ramach którego powstały grupa Teatru Forum ze spektaklem „Nata”oraz publikacja „Różowe Trójkąty”. Treści wystawy zyskały dzięki temu nowy kanał dystrybucji, zostały pogłębione i  wzbogacone o lokalny punkt odniesienia w postaci obszernego świadectwa Polaka, więzionego niegdyś za miłość do żołnierza Wehrmachtu. Zastosowanie wątków historycznego i prawno człowieczego zaś, zostało poddane refleksji z meta poziomu dyskusji na temat współczesnych metod edukacji antydyskryminacyjnej.

Na przestrzenie sześciu lat trwania projektu, wystawa została przetłumaczona na sześć języków: angielski, słowacki, niderlandzki,  estoński, rosyjski i szwedzki. Poza 12 miastami w Polsce dotarła do 23 miast zagranicą, m.in. do Lizbony, Sztokholmu, Liverpoolu, Wiednia, Rygi, Budapesztu,  Kijowa i Belgradu. Stworzenie Webgalery z wersją interaktywną, prezentacja wystawy w Radzie Europy w Strasburgu, przemówienia gości honorowych tej rangi, co Zastępczyni Sekretarza Generalnego Rady Europy Gabriella Battaini-Dragoni, Komisarz Praw Człowieka Rady Europy Nils Muižnieks czy Przewodnicząca Komisji Równości i Niedyskryminacji Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy Giselle Wurm, wszystko to są osiągnięcia, daleko wykraczające poza początkowe wyobrażenia osób realizujących projekt.

Najśmielszym, długofalowym celem formułowanym w pierwotnych założeniach projektu było włączenie do powszechnej świadomości dotyczącej II wojny światowej wiedzy o tym, że osoby LGBT były jedną z grup społecznych systematycznie przez nazistów prześladowanych i mordowanych. Cel ten zaczął się realizować dzięki pokazom wystawy w trzech miejscach byłych obozów koncentracyjnych: w Terezinie i w Dachau na terenie miejsc pamięci, w Oświęcimiu w Międzynarodowym Domu Spotkań Młodzieży.

Projekt został zrealizowany przy finansowym wsparciu niemieckiej Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość.

Katarzyna Remin, autorka wystawy i redaktorka projektowych publikacji