Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Kilkunastu wolontariuszy z Armenii, Litwy, Niemiec, Polski, Rosji i Ukrainy podjęło razem z mieszkańcami Kowala, Rakutowa, Baruchowa i okolic prace porządkujące i dokumentujące cmentarze ewangelicko-augsburskie w Rakutowie, Dębniakach, Leonowie i Goreniu oraz żydowski cmentarz w Kowalu.

Jednocześnie notowali i utrwalali pamięć o wielowyznaniowym i wielokulturowym świecie „kowalskiej” małej ojczyzny. Podjęli próbę nadawania nowych znaczeń kulturowemu dziedzictwu miasta i gmin – zarówno tych materialnych, jak i mówionych, wspominanych, opowiadanych. Starali się przypomnieć o ludziach tworzących tamten świat – świat polsko-niemiecko-żydowskiego miasteczka, który miał być całkowicie wymazany.

Projekt był spotkaniem młodych ludzi i lokalnej społeczności, których połączyła idea współpracy, pomocy, przełamywania stereotypów i poszukiwania tego, co wspólne. Odkrywana była pamięć i niepamięć, bez rozgraniczeń na nieprzyjazne narody czy grupy. Ratowano istniejące jeszcze świadectwa historii i kultury wielu społeczności zamieszkujących Kujawy i jego pogranicze. Podjęto działania w poczuciu zobowiązania wobec twórców tamtego świata i jako misję dla przyszłych pokoleń.

Wolontariusze i organizatorzy obozu podczas dwóch tygodni spędzonych w gminie Kowal i Baruchowo w ramach prac na cmentarzach wykonali opis cmentarzy i kwater niemieckich w Rakutowie (Grodztwie), Leonowie (Świątkowicach), Dębniakach i Goreniu.

Wykonana została również dokumentacja fotograficzna i opisowa, prace porządkowe i identyfikacyjne, zabezpieczone zostały najbardziej zagrożone obiekty. Wolontariusze sporządzili listy nazwisk spoczywających tam osób, z odtworzeniem i zebraniem wszystkich informacji umieszczonych na nagrobkach oraz dokonali wstępnych prac remontowo-konserwatorskich. Wykonali lustrację, wstępną inwentaryzację i dokumentację cmentarzy w Ładnem, Smólniku, Gulewie. Zanotowali również relacje i wspomnienia mieszkańców z miejscowości objętych projektem.

W ramach warsztatów i spotkań podczas obozu przeprowadzone zostały warsztaty fotograficzne i filmowe dla wolontariuszy i miejscowej młodzieży. Odbyły się też warsztaty kulturowe we współpracy z kujawskim zespołem folklorystycznym „Swojacy” oraz wykłady i warsztaty dotyczące sztuki, historii czy wielokulturowości. Zorganizowane zostały cztery spotkania dla mieszkańców gminy Kowal i Baruchowo, promujące projekt, a także dwa pokazy slajdów dla mieszkańców Rakutowa.

W piątek 24 lipca we Włocławku odbył się Marsz Żywych dla uczczenia pamięci pomordowanych włocławskich Żydów. W Marszu udział wzięli m.in. przedstawiciele Ziomkostwa Włocławian z Izraela, wolontariusze Fundacji Ari Ari, którzy brali udział w projekcie „I nastała cisza…”, przedstawiciele włocławskich organizacji młodzieżowych, członkowie Projektu Włocławek oraz mieszkańcy Włocławka. Tutaj znajduje się galeria zdjęć z Marszu Żywych.

Pobyt na obozie był dla jego uczestników okazją do poznania Kujaw. Międzynarodowa grupa zwiedzała region podczas kilku interesujących wycieczek. Podczas wyjazdu do Włocławka wolontariusze zwiedzali gotycką katedrę. Wysłuchali również wykładu na temat Kościoła ewangelicko-augsburskiego i zwiedzili protestancki kościół.

Kolejnego dnia odbyła się wycieczka do Torunia. Podczas zwiedzania miasta cała grupa  odwiedziła planetarium oraz Muzeum Piernika, gdzie każdy miał okazję upiec i ozdobić swój własny piernik.
Niedziela 26 lipca była okazją na poznanie krajobrazów i przyrody Kujaw podczas rajdu rowerowego po Włocławsko-Gostynińskim Parku Krajobrazowym szlakiem opuszczonych cmentarzy niemieckich i menonickich oraz zabytków przyrodniczych.

28 lipca podczas kolejnej wizyty wolontariuszy we Włocławku odbyły się warsztaty folklorystyczne w Muzeum Ziemi Kujawsko-Dobrzyńskiej. Tego samego dnia odwiedzili również Nieszawę i Ciechocinek. Tuż przed końcem obozu, w środę 29 lipca, podczas wizyty w skansenie w Kłóbce mieli okazję poznać zwyczaje i codzienne życie na dawnej kujawskiej wsi.

Projekt „I nastała cisza… Rakutowo na Kujawach” był kontynuowany. O pracy wolontariuszy rozmawiano na uroczystym spotkaniu w dn. 21 października 2009 roku w Kowalu o godz. 18.30 w sali remizy OSP w Kowalu, bezpośrednio po debacie o kulturowym dziedzictwie w Kowalu i okolicach. Podczas spotkania zaprezentowane zostały dwa filmy dokumentujące idee projektu i międzynarodowy obóz wolontariacki, zdjęcia poświęcone projektowi oraz książka będąca podsumowaniem całego przedsięwzięcia.

Ponieważ w trakcie badań prowadzonych w lipcu 2009, szczególną uwagę uczestników zwróciła opowieści o Ottomarze Piperze (W relacjach mieszkańców Kowala często wskazywany był jako człowiek, który w wyjątkowy sposób zasłużył na pamięć wielu osób.), w Kowalu 22 grudnia 2009 odbyła się niezwykła Gala Miejska, podczas której burmistrz Eugeniusz Gołembiewski ogłosił Ottomara Pipera  Zasłużonym dla Miasta Kowala. Pamiątkowy dokument nadania honorowego tytułu odebrały wnuczki Ottomara Pipera: Halina Stachowicz, Małgorzata Wiśniewska i Bożena Boczarska.

Efektem obozu jest publikacja pt. „I nastała cisza… Rakutowo na Kujawach”, będąca zapisem zebranych przez wolontariuszy podczas lipcowego obozu wywiadów, artykułów naukowych dotyczących historii tego regionu oraz wspomnień i wrażeń samych wolontariuszy.

Projekt jest współfinansowany przez Fundację Batorego i Fundację Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość w ramach programu „Memoria. Wolontariat dla Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego”. Projekt wsparli: także Wójt Gminy Kowal, Burmistrz Miasta Kowal, Wójt Gminy Baruchowo, Fundacja GAJUSZ z Łodzi i Stowarzyszenie Projekt Włocławek.

(ak)