Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Wychodząc od tez przedstawionych w podręczniku Historia a prawa człowieka przez Radosława Milczarskiego oraz tez włoskiego polityka Rocco Buttiglione, koncentrują się na kulturowych koncepcjach praw człowieka. Autorki szczególnie interesuje kulturowe odczytanie i interpretowanie praw człowieka na 5 poziomach:

– lokalnym – w tym przypadku to poziom Krakowa

– narodowym,

– międzynarodowym (europejskim),

Autorki wybrały takie wydarzenia, które kształtowały nie tylko lokalną kulturę i lokalne rozumienie praw człowieka, ale rzutowały także na kulturę i koncepcji narodowe i/lub europejskie.

– historycznym, ukazującym kształtowanie, zmienianie i rozumienie praw człowieka

– współczesnym, rozumianym jako dziedzictwo historyczne i kulturowe.

Uczestnicy:

• członkowie Krakowskiego Młodzieżowego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Sztuki

• uczniowie realizującymi projekt Comenius: z Polski (spod Kielc), Turcji, Włoch oraz Niemiec

• uniwersytecka klasa kompetencji międzykulturowych

PRZEBIEG: Podczas warsztatów stworzonych w oparciu o koncepcję zwiedzania i gry miejskiej autorki oprowadziły uczniów po Krakowie i pokazały im wybrane miejsca historyczne, przybliżając rangę tego miejsca w tworzeniu praw człowieka. I tak autorki omówiły następujące zagadnienia: prawo do edukacji, praw do wyrażania się i swoich poglądów poprzez sztukę, prawo do wyznania, prawo do poglądów politycznych, prawo do sprawiedliwego procesu.

Wszystkie prawa zostały omówione w oparciu o przytoczenie historii miejsca – danego wydarzenia – jego interpretację i analizę. Pokazano relacje między wydarzeniem historycznym, a współczesnym odczytaniem tego wydarzenia oraz między przeszłym rozumienie danego prawa, a jego dzisiejszym odczytaniem, a także relację między lokalnym (krakowskim) wydarzeniem i rozumieniem danego prawa, polskim wydarzeniem oraz jego europejskim znaczeniem.

Istotnym elementem warsztatu pomyślanym jako gra miejska było zaangażowanie uczestników. Poza elementami oprowadzania z przewodnikiem po Krakowie oraz wykładem miała miejsce również gra miejska. Do zadań dla uczestników należało odnalezienie detali, interpretacja tekstów źródłowych, wykonanie poszczególnych poleceń, ułożenie hasła końcowego oraz podsumowanie spaceru. Tematyka warsztatu, wybór praw została ograniczona czasem wydarzenia oraz skoncentrowaniem oprowadzania wokół rynku.

Przykłady problematyzacji wybranych praw człowieka w przestrzeni miejskiej Krakowa:

• prawo do edukacji: UJ pierwszy uniwersytet w Polsce, jeden z najstarszych uniwersytetów na świecie, prawo do edukacji zostanie przedstawione także w odniesieniu od płci – dopiero w XX wieku większość uniwersytetów przestała przyjmować w grono studentów wyłącznie mężczyzn. Do tego czasu kobiety były wykluczone z edukacji akademickiej, klasy społecznej, przynależności narodowej czy religijnej.

Przed głównym gmachem UJ zostanie przedstawione prawo do edukacji rozumiane jako jedno z podstawowych praw człowieka, jego istnienie jest uznane przez Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych, Konwencję o Prawach Dziecka oraz przez inne traktaty międzynarodowe. Prawo to obejmuje także wolność zakładania wszelkich typów szkół.

• prawo do wyrażania się i swoich poglądów poprzez sztukę: w pobliżu Wieży Ratuszowej ustawiono w 2005 r. rzeźbę artysty Igora Mitoraja zatytułowaną Eros Bendato. Ogromna głowa z brązu budziła wiele kontrowersji, szukano dla niej innego miejsca, była wielokrotnie krytykowana i oprotestowana przez mieszkańców Krakowa. W tym miejscu zostanie omówione prawo do wyrażania poprzez sztukę, uczestnicy zastanowią się także, czy powinny istnieć granice sztuki. Przypomniany zostanie m.in. głośny proces Katarzyny Kozyry o obrazę uczuć religijnych.

• prawo do wyznania: kościół św. Marcina przy ul. Grodzkiej – obecnie jest on centrum życia wspólnoty ewangelickiej w Krakowie. Ewangelicy pojawili się w mieście już w XVI wieku a ślady ich obecności są rozproszone na terenie całego Krakowa. Tutaj autorki chciałyby zwrócić uwagę na wieloreligijny i wielokulturowym charakter miasta. W Krakowie żyli obok siebie katolicy, ewangelicy, Żydzi etc. Ich koegzystencji nie byłaby możliwa gdyby nie prawo do wyznawania własnej religii. Religia jest ważna w życiu wielu ludzi, pozbawienie ich prawa do kultywowania swojej wiary stanowi ogromna szkodę dla kształtowania własnej tożsamości.

• prawo do poglądów politycznych: w dniu 21 marca 1980 roku do studzienki w zachodniej części rynku krakowskiego przywiązał się, oblał benzyna i dokonał aktu samospalenia Walenty Badylak – były żołnierz AK. Był to akt protestu przeciwko działaniom władzy PRL, która zatajała prawdę o zbrodni katyńskiej z 1940 roku. Wydarzenie to poruszyło opinię publiczną, ludzie zostawiali tam kwiaty i znicze, które władza komunistyczna nocami usuwała, by zatrzeć wszelki ślad tego niewygodnego dla niej wydarzenia.

W tym miejscu omawiane jest prawo do wolności słowa, które nie tylko wyraża się w wolności do własnej opinii, ale także ma fundamentalne znaczenie, jeśli chodzi o historię i pamięć całego narodu. Narody pozbawione tego prawa są narażone na niebezpieczeństwo funkcjonowania w systemach totalitarnych, w których jednostka staje się podporządkowana władzy.

• prawo do sprawiedliwego procesu: przed wejściem do bazyliki mariackiej na krakowskim rynku znajduje się tzw. kuna czyli obręcz pokutników, która była zakładana na szyje szczególnie grzesznych osób. Obręcz była zamontowana na takiej wysokości, że dana osoba nie mogła ani uklęknąć, ani się wyprostować, co miało jeszcze bardziej uprzykrzyć jej karę.

Kuna stanowi pewna inspiracje do refleksji nad prawem do sprawiedliwego procesu, ale także zakazem tortur. W każdym społeczeństwie istnieje system praw i kar za ich nieprzestrzeganie jednak nie wolno zapominać, że kara musi być odpowiednia do popełnionego przestępstwa i w żaden sposób nie może urągać godności ludzkiej osoby skazanej.

Red. Agnieszka Kudełka