Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Uczestnicy i rekrutacja

W każdej edycji projektu wzięło udział 30 uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych. Do udziału w pierwszej edycji zaprosiliśmy młodzież z Oświęcimia; obserwowaliśmy czy i jak bliskość Miejsca Pamięci Auschwitz-Birkenau, i fakt życia „w cieniu Auschwitz”, wpływa na świadomość i recepcję praw człowieka. Z uwagi na wyniki raportu pt. TOLERANCYJNY OŚWIĘCIM. DIAGNOZA POSTAW MIESZKAŃCÓW OŚWIĘCIMIA WOBEC OBCYCH praca edukacyjna ze społecznością lokalną, a zwłaszcza młodzieżą, wydała nam się nieodzowna.

W kolejnych latach, poszerzyliśmy krąg beneficjentów o młodzież z powiatu oświęcimskiego i sąsiedzkich miast. Rekrutacja młodzieży odbywała się na zasadzie wolnego naboru – dyrektorzy poszczególnych szkół ponadgimnazjalnych oraz Domów Dziecka otrzymywali zaproszenie do udziału w projekcie (opis projektu, program, formularz zgłoszeniowy). Kolejno szkoły dosyłały wypełnione przez młodzież formularze zgłoszeniowe na adres MDSM. Koordynator projektu w MDSM podejmował indywidualny kontakt z każdym uczniem oraz nauczycielem bądź opiekunem. Na czas zajęć w MDSM młodzież zwalniana była z zajęć szkolnych.

Założenia projektu

Tworząc konstruktywny i sensowny pomost pomiędzy przeszłością a teraźniejszością, między Holokaustem a prawami człowieka, wybieraliśmy przykłady i ćwiczenia dające konkretne wyobrażenie o możliwych konsekwencjach nierespektowania praw człowieka, zarówno w kontekście historycznym jak i współczesnym, odnosząc je szczególnie do dzieci i młodzieży, a więc grupy beneficjentów naszego projektu.

Opracowując koncepcję projektu opieraliśmy się na standardach przyjętych w obu dziedzinach edukacji oraz celach i założeniach programu grantowego Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość (EVZ). Nauczanie o zbrodniach narodowego socjalizmu i Holokauście łączy w sobie zarówno fakty historyczne, jak i kwestie odnoszące się do etyki. Rzadko mówi się w tym kontekście bezpośrednio o instrumentach prawnych, chroniących prawa człowieka w czasach współczesnych. Holokaust nie był oczywiście wydarzeniem, od którego rozpoczęła się historia praw człowieka, ale to właśnie w następstwie doświadczeń II wojny światowej społeczność międzynarodowa wspólnie ogłosiła te prawa i wyraziła gotowość ich przestrzegania.

Tym samym, Holokaust wiąże się bezpośrednio z ogłoszeniem ważnych konwencji i wypracowaniem mechanizmów zabezpieczenia i ochrony praw człowieka na całym świecie. Kiedy znajdujemy się w miejscu historycznych wydarzeń, takim jak Oświęcim/Auschwitz, Holokaust przestaje być pojęciem abstrakcyjnym. Miejsce to prowokuje do stawiania fundamentalnych pytań natury etycznej. Tu historie i losy ofiar mogą pomóc zrozumieć wagę praw człowieka. To miejsce dostarcza nam także wiedzy o organizacji, zasięgu i szerszym kontekście Holokaustu – wiedzy, którą trudno przekazać w szkole. Tu mamy dostęp do oryginalnych budynków, dokumentów, świadectw i przedmiotów, które są ważnymi przekaźnikami lepszego zrozumienia tego okresu historii.

Rola materiałów historycznych i praw człowieka

Punktem wyjścia dla projektu były wczesne świadectwa ocalałych z Holokaustu dzieci żydowskich, spisane w latach 1944-1948, z których wyłania się obraz bezprawia, dyskryminacji, prześladowań i zagłady. Poprzez konkretne losy doświadczonych wojną dzieci, staraliśmy się rozwinąć u uczestników projektu zdolność do empatii i refleksji nad wydarzeniami sprzed 70. lat. Temu samemu celowi służyły wywiady i relacje pozyskiwane od świadków historii, których dzieciństwo przypadło na czas wojny i okupacji w Polsce, a do których docierali uczestnicy projektu, w ramach „zadania domowego”.

Analiza przekazów historycznych stała się pomostem, który prowadził nas z przeszłości do teraźniejszości, do czasu – po wojnie – w którym społeczność międzynarodowa doszła do wniosku, że aby zapobiec podobnym zbrodniom i naruszeniom podstawowych praw człowieka konieczna jest ich kodyfikacja i międzynarodowy system ich ochrony. Staraliśmy się przekazać istotę praw człowieka i ich podstawowych wartości – godności i równości – począwszy od zapisów w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku, a skończywszy na dokumencie dedykowanym ochronie praw i wolności dziecka, tj. Konwencji o Prawach Dziecka z 1989 roku.

„Naczynia połączone” i ich cele

Nauczanie o Holokauście uczy rozumienia praw człowieka, natomiast nauczanie o prawach człowieka i na ich rzecz wzbogaca wiedzę i rozumienie historii o perspektywę działania. Tym założeniem kierowaliśmy się w kolejnych etapach projektu. Naszym celem było nauczenie młodzieży analizy ich współczesnej sytuacji życiowej przy użyciu terminologii praw człowieka, wyartykułowania swoich praw i reagowania w sytuacjach, w których prawa te są łamane w najbliższych im relacjach:

· w rodzinie, relacja: dziecko – władza rodzicielska;
· w szkole, relacja: uczeń – władza szkolna;
· oraz w państwie, relacja: obywatel – władza państwowa.

Atmosfera prawa człowieka

W procesie nauczania staraliśmy się zapewnić młodzieży prawo do wyrażania osobistych opinii. O skuteczności edukacji o prawach człowieka przesądzi aktywny udział młodzieży, krytyczne podejście do tematu i gotowość do udziału w dyskusji. Ważne jest, aby samo nauczanie było zgodne z filozofią praw człowieka, czyli aby nie było ono autorytarne i przebiegało z poszanowaniem dla zasad demokracji.

Interdyscyplinarność

Historia jako nauka może pomóc zrozumieć sposób, w jaki rozwijały się prawa człowieka. Aby zrozumieć znaczenie tych praw dla naszych społeczeństw, potrzebne jest jednak wsparcie wielu innych dyscyplin: etyki, filozofii, nauk społecznych. Siła podejścia interdyscyplinarnego polegała na łączeniu wiedzy, perspektyw i metodologii zaczerpniętych z różnych dziedzin w celu dogłębnego poznania i zrozumienia istoty rzeczy.

Realny wpływ

Tworząc program warsztatów, obok celu ogólnego, jakim miał być wzrost poziomu świadomości praw człowieka, w tym praw dziecka, zarówno w odniesieniu do czasów narodowego socjalizmu i Holokaustu jak i dzisiejszej sytuacji życiowej uczestników projektu, zależało nam na osiągnięciu zauważalnego oddziaływania na otoczenie, w którym żyją uczestnicy: szkołę, dom, rodzinę, miasto, lokalne media, debatę publiczną. Dla instytucji, w której odbywał się projekt – Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu – stanowił on szansę na wypróbowanie innowacyjnej ścieżki edukacyjnej dla młodzieży na temat problematyki praw człowieka z odniesieniami historycznymi, która będzie mogła być nadal realizowana w MDSM, również po zakończeniu projektu.

Publikacja

Realizację projektu zakończyło wydanie publikacji, dokumentującej przebieg projektu, oraz wnioski z „uczestniczącej obserwacji” prowadzonej podczas jego trzech edycji. Sama struktura publikacji koresponduje z kolejnością czterech, realizowanych w ciągu roku z daną grupą projektową modułów i poruszanych w nich zagadnień.

*Projekt finansowany był ze środków niemieckiej Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość (EVZ) w ramach programu grantowego MENCHEN RECHTE BILDEN.

Koordynatorka projektu i autorka tekstu: Elżbieta Pasternak.

Red. Agnieszka Kudełka