Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Kontekst tematyki projektu

Informacja o rozpoczęciu projektu została zaprezentowana w kilku szkołach w Lipsku. Inicjatywę opisano również w lokalnej prasie. Następnie na pierwszym spotkaniu w Instytucie Polskim zebrała się zainteresowana młodzież. Z grupy chętnych wybrano jedenastu uczniów. Ich zadaniem było przeprowadzić wywiady z Niemcami, którzy po 1945 roku opuścili Dolny Śląsk. W Niemczech często określa się ich jako wypędzonych (Vertriebene) – sam ten termin jest szeroko dyskutowany w mediach i negatywnie oceniany przez stronę polską, bowiem w niektórych interpretacjach zamazuje odpowiedzialność Niemców za wywołanie II wojny światowej, która stała się przyczyną masowych przemieszczeń ludności. Marginalizuje też lub nawet nie wskazuje na rolę mocarstw w podjęciu decyzji o powojennych przesiedleniach, w skrajnych przypadkach odpowiedzialność za nie zrzucając na Polskę.

W tak skomplikowanej sytuacji, w której komentarze medialne i racje polityczne mieszają się często z brakiem wiedzy historycznej lub nawet umyślnymi manipulacjami, rozpoczęcie spokojnej dyskusji i wymiany doświadczeń między polskimi i niemieckimi uczniami mogło wydawać się trudne. Tym bardziej kiedy okazało się, że wiedza uczniów o wojennych przesiedleniach (Polaków i Niemców) jest niewielka. Realizacja projektu zmieniła tę sytuację i pozwoliła spojrzeć na to zagadnienie bez emocji, z perspektywy świadków historii, a także uzupełnić wiedzę o przyczynach i kontekście wojennych i powojennych ruchów ludności.

Przygotowania do projektu

Obok niemieckich uczniów, w projekcie wzięli też udział młodzi ludzie z Gimnazjum w Marcinowicach (woj. dolnośląskie), którzy zgłosili chęć zaangażowania się w inicjatywę. Ich zadaniem było spotkać się z Polakami, którzy zmuszeni byli opuścić dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej i osiedlili się na Dolnym Śląsku.

Od października 2004 do lutego 2005 15- i 17-latkowie w Lipsku i w Marcinowicach wzięli udział w ramach zajęć pozalekcyjnych w specjalnym kursie wprowadzającym do tematyki historii stosunków polsko-niemieckich. Dało to im niezbędne merytoryczne podstawy do realizacji ich zadań, ponieważ dotąd ich wiedza o historii II wojny światowej i polsko-niemieckich relacjach była niewystarczająca. Uczniowie samodzielnie przygotowywali referaty, w których opisywali historyczny lub aktualny kontekst stosunków polsko-niemieckich. Pomocą dla nich był również nauczyciel, zachęcający do prezentowania przygotowanych materiałów na forum klasy i monitorujących dyskusje.

Współpraca pomiędzy koordynatorami projektu a szkołą okazała się bardzo ważna, ponieważ dzięki niej projekt nie był postrzegany przez młodzież wyłącznie jako zajęcie w wolnym czasie, zupełnie niezależne od szkoły.

Uczniowie uzyskali też niezbędne wsparcie w kwestii warsztatu filmowego i operatorskiego dzięki pomocy SAEK (Förderwerk für Rundfunk und neue Medien) – zajęcia odbyły się w Lipsku i Budziszynie. Młodzi ludzie zapoznali się z przebiegiem produkcji filmów dokumentalnych, a także przejęli samodzielnie wszystkie zadania związane z przeprowadzeniem i zakończeniem projektu.

Przebieg projektu

Od grudnia 2004 na lekcjach historii w obu krajach omawiano skutki II wojny światowej, koncentrując się na kwestii przesiedleń Polaków i Niemców. Okazało się, że trudno było młodym ludziom zrozumieć, że można przesuwać granice państwa oraz jakie skutki miało przesunięcie polskich granic na Zachód. Temat masowych przesiedleń (jako element II wojny światowej i powojennych ustaleń mocarstw) nie był im wcześniej znany.

W ramach pozaszkolnych spotkań uczniowie samodzielnie sporządzili ankietę, która miała im służyć jako szkic strategii przeprowadzania wywiadów. Opracowano również pytania dotyczące kwestii najbardziej istotnych z punktu widzenia uczestników projektu.

W lutym 2005 doszło do pierwszego spotkania młodzieży ze świadkami historii. Grupa z Lipska spotkała się w Instytucie Polskim w tym mieście. Gośćmi było siedmiu wybranych świadków z całych Niemiec. W bibliotece zaadoptowanej na studio nagraniowe uczniowie przeprowadzili wywiady z Niemcami, którzy opowiadali o swoich przeżyciach z przeszłości i dzielili się opiniami dotyczących przyszłości najmłodszego pokolenia we współczesnej Europie.

Wywiady z polskimi świadkami historii przeprowadzane przez uczniów z Marcinowic zakończyły się pod koniec lutego 2005.

Ta faza projektu była szczególnie trudna, ze względu na pojawiający się w mediach temat planowanego „Centrum Przeciwko Wypędzeniom” i bardzo emocjonalnej dyskusji między polskimi i niemieckimi publicystami i politykami.

Uczniowie szybko nauczyli się radzić sobie z wyzwaniami, jakie niesie ze sobą praca metodą projektu. Szczególnie dla polskich uczniów było to zupełnie nowe doświadczenie

Po zakończeniu etapu realizacji wywiadów uczniowie przejrzeli i zmontowali nagrany materiał filmowy. W Lipsku odbyło się to podczas tygodniowego spotkania wszystkich uczestników, a w Polsce podjęły się tego osoby ze specjalnej filmowej grupy. SAEK wspierał uczniów podczas pracy z filmem, ale uczniowie mieli wolną rękę co do wyboru fragmentów nagrania i montażu całości.

Zakończenie projektu

W wyniku działań uczniów powstały dwie podobnie skonstruowane dokumentacje spotkań młodzieży ze świadkami historii z Niemiec i z Polski. Oprócz nagrań wywiadów zawierały one również autorskie komentarze uczniów, co dowodzi, że relacje świadków stały się inspiracją do nowego spojrzenia na historię i doświadczenie jej w nowy sposób.

Ostatnią fazą projektu była wymiana młodzieży, która odbyła się w kwietniu 2005 roku. Grupa z Lipska przyjechała ze swoim filmem do Marcinowic, gdzie poznała uczestników z Polski. Wspólne spotkanie pozwoliło na wymianę doświadczeń związanych z realizacją projektu. Na zakończenie spotkania zostały zaprezentowane oba film – był to punkt kulminacyjny całego projektu.

Dla niemieckich uczniów pobyt w Marcinowicach była pierwszą wizytą w ich sąsiednim kraju. Okazało się, że wzajemne stereotypy przestały mieć jakiekolwiek znaczenie podczas wspólnej pracy. Uczniowie przyznali jednak, że poza ich grupą wzajemne uprzedzenia nadal istnieją. Podczas wspólnych zajęć uczniowie porozumiewali się po niemiecku lub angielsku. W razie potrzeby pomocą służył również tłumacz.

Oprócz dyskusji dotyczących doświadczeń z realizacji projektu, uczniowie wzięli udział także we wspólnych lekcjach niemieckiego i historii. Zwiedzili też wspólnie znajdujące się w okolicy Marcinowic zabytki oraz odwiedzili miejsca pamięci, takie jak np. Krzyżową, która jest miejscem międzynarodowych spotkań i dialogu.