Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Potrzebna wydaje się systematyzacja wiedzy dotyczącej samego pojęcia „wolność słowa”, odniesień historycznych i międzynarodowych. Uwrażliwienie młodych na ograniczenia dotyczące prawa do wolności słowa, uświadomienie im samej siły słowa oraz niuansów związanych z doborem określeń, mogłoby przyczynić się do ograniczenia skali mowy nienawiści i brutalizacji języka debaty publicznej w demokratycznych społeczeństwach.

Pojęcia podstawowe: wolność słowa, prawo do informacji, cenzura, propaganda, mowa nienawiści, poprawność polityczna, tolerancja, dyskryminacja.

Środki dydaktyczne:
◊ materiały pomocnicze i źródłowe,
◊ flipchart/arkusze papieru i pisaki.

Czas trwania:
90 min.

Grupa docelowa:
młodzież (13–16 lat).

Przebieg warsztatu:
1. Powitanie, przedstawienie się uczestników warsztatów. (w zależności od liczebności grupy 5–10 min)

2. Wprowadzenie i przedstawienie celów spotkania. (5 min)

3. Ćwiczenie 1: Dyskusja nad wybranymi przez uczestników materiałami wizualnymi. (w zależności od liczby uczestników ok. 20–30 min)

Prowadzący dzieli uczestników na grupy 2–3 osobowe (np. prosząc ich o odliczenie do 2 lub 3). Po utworzeniu grup każda z nich jest proszona o wybór zdjęcia/plakatu/grafiki ( ▸ patrz: materiały wizualne w załączeniu) i krótką refleksję nad przesłaniem danego obrazu. Następnie prowadzący prosi przedstawicieli każdej z grup o uzasadnienie swojego wyboru (dlaczego wybrali to zdjęcie/plakat/grafikę) i podzielenie się z grupą przemyśleniami na temat przesłania wynikającego z danego materiału.

Wskazówki dla prowadzącego: Ze względów czasowych to ćwiczenie można ominąć, aczkolwiek w założeniu ma pomóc uczestnikom sformułować własną refleksję i pokazać, że kwestia wolności słowa nie jest zagadnieniem odległym czy abstrakcyjnym, ale fundamentalnym dla demokracji.

Ćwiczenie ma uświadomić uczestnikom, że brak wolności słowa jest zawsze związany z ograniczeniem wolności, i że zazwyczaj ma miejsce w systemach niedemokratycznych. Grafiki przedstawiają różne aspekty ograniczeń i odnoszą się do różnych sytuacji: dyskusji na temat ochrony praw autorskich i wolności w Internecie wywołanej projektem ACTA; historii Polski/Europy (pokazując, że w systemach totalitarnych/autorytarnych wolność słowa musi być wyeliminowana, gdyż takie są racje reżimu).

4. Ćwiczenie 2: Praca nad definicją pojęcia „wolność słowa”. (do 20 min)
Prowadzący dzieli uczestników na grupy 4–5 osobowe. Po utworzeniu grup każda z nich jest proszona o przygotowanie własnej definicji wolności słowa (zawierającej 2–3 słowa klucze z ww. pojęć podstawowych) i zapisanie jej na dużej kartce papieru z flipcharta w sposób czytelny dla innych. Definicje mają być raczej krótkie, 1–2 zdaniowe.

Wskazówki dla prowadzącego: Celem ćwiczenia jest naprowadzenie uczestników na definicję terminu „wolność słowa”, która powinna zawierać następujące elementy:
− prawo do publicznego wyrażania własnego zdania oraz poglądów,
− uznanie, że to prawo powinno być poszanowane przez innych i że inni też mają prawo do wyrażania własnych poglądów. Mogą się też pojawić dodatkowe elementy, jak na przykład stwierdzenie, ze wolność słowa jest fundamentem państwa demokratycznego, przy czym nie jest to wolność absolutna nawet w demokracji, bo akceptowane są jej pewne ograniczenia, na przykład związane z obrażaniem innych osób.

Następnie prowadzący zbiera definicje wolności słowa od każdej z grup i umieszcza w jednym miejscu tak, aby wszyscy mogli się z nimi zapoznać. Krótko omawia każdą z definicji i pyta uczestników, jakie elementy się powtarzają i są kluczowe dla prawidłowego zrozumienia pojęcia. Na tej podstawie tworzona jest wspólna definicja całej grupy.

Wskazówki dla prowadzącego: To ćwiczenie można zrealizować szybciej w zależności od specyfiki grupy, czyli poziomu znajomości tematu (na podstawie oceny przebiegu Ćwiczenia 1 przez osobę prowadzącą).

Inny wariant to rozdanie kart pracy z kilkoma definicjami pojęcia z zadaniem wyboru właściwych opcji oraz uzasadnienie wyboru (▸ patrz: Karta pracy w materiałach pomocniczych w załączeniu – właściwe odpowiedzi to b i d).

5. Ćwiczenie 3: Przykłady łamania wolności słowa w Polsce w przeszłości a współczesność. (do 45 min)

◊ Uczestnicy pozostają w grupach z poprzedniego ćwiczenia. Każda grupa dostaje od osoby prowadzącej 1 tekst źródłowy odnoszący się do polskiej historii wraz z zadaniem (▸ patrz: materiały źródłowe w załączeniu).

◊ Prowadzący prosi przedstawicieli grup o omówienie ich materiału źródłowego zgodnie z wytycznymi dołączonymi do danego materiału.

◊ Następnie prowadzący inicjuje dyskusję na temat podobieństw i różnic w ograniczaniu wolności słowa w Polsce w przeszłości i obecnie: jakie były przyczyny tych ograniczeń; czy są możliwe do wskazania okoliczności, w jakich ograniczenia wolności słowa były/są uzasadnione; jakie były/są konsekwencje łamania wolności słowa na poziomie całego kraju i w wymiarze jednostkowym?

◊ Prowadzący spisuje słowa kluczowe w danej dyskusji, tworząc mapę mentalną. W razie potrzeby powinien tak pokierować dyskusją, by uczestnicy nazwali kluczowe aspekty tej problematyki, na przykład: posłuszeństwo, opór, krytyka, prawda (historyczna), samodzielne myślenie, odpowiedzialność, bezpieczeństwo/zagrożenie państwa, sojusz/partner polityczny, kolaboracja/szpieg, defetyzm, terroryzm, antysemityzm, uczucia religijne, godność, wolność jednostki, brak informacji/wiedzy/świadomości, białe plamy, czarne plamy.

◊ Finałowe zagadnienie: czy wolność słowa jest z gruntu nieograniczona czy może powinna mieć granice, i jeżeli tak, to jakie. Uczestnicy mają stanąć po przeciwnych stronach pomieszczenia: po jednej stronie ci, którzy są za, po drugiej ci, którzy są przeciw. Prowadzący prosi o uzasadnienie decyzji chętne osoby, przynajmniej po 1 z każdej z grup. Niezdecydowani mogą stanąć pośrodku.

Wskazówki dla prowadzącego: Ważne jest, by prowadzący posiadał rozeznanie w tematyce na tyle, by mógł kierować dyskusją. Ćwiczenie to jest kluczowe w ramach całych zajęć, powinno na nie zostać wystarczająco dużo czasu.

6. Podsumowanie warsztatu i czas na zadawanie pytań dotyczących całych zajęć. (10 min)