Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Pomysł projektu i jego przygotowanie
W klasie siódmej oprócz otwartości na politycznie prawicowe trendy młodzieżowe — która znajduje swój wyraz, przede wszystkim, w fascynacji tym, co zakazane — pojawiły się również tendencje wrogie wobec „obcych” oraz gloryfikacja systemu narodowosocjalistycznego. Słowa „Polak” i „Żyd” używane były przez uczniów raczej w znaczeniu pejoratywnym. Szybko jednak okazało się, że z tymi określeniami nie potrafią związać żadnych konkretnych wyobrażeń. Chcąc zmienić istniejącą sytuację, a także zredukować liczbę prowokacyjnych zachowań, podjęłam się realizacji zadania i rozpoczęłam jego merytoryczne opracowywanie w formie projektu wstępnego, wychodząc przy tym od pytań uczniów. Podczas tego etapu, a szczególnie po wspólnym zwiedzaniu Muzeum Pamięci Sachsenhausen w klasie ósmej wraz ze świadkiem historii, uczniowie kilkakrotnie wyrazili pragnienie, by pojechać także do Muzeum Pamięci w Oświęcimiu. Ponieważ z mojego punktu widzenia najbardziej sensowny byłby dopiero pobyt kilkudniowy, uzgodniłam warunki przeprowadzenia takiej wycieczki edukacyjnej z tymi uczniami, którzy potrafili je zrozumieć i zaakceptować. Nawiązałam kontakt z Israelem Loewensteinem z kibucu Yad Channa w Izraelu, opowiedziałam mu o moim pomyśle i o pragnieniu uczniów, aby razem z ocalonym pojechać do Oświęcimia. Mimo że na początku miał zastrzeżenia, zgodził się jednak towarzyszyć uczniom i już w fazie przygotowań podzielił się wieloma pomysłami.
W ramach lekcji historii i wiedzy o społeczeństwie oraz podczas trwania przygotowań do naszego projektu, uczniowie zdobyli podstawową wiedzę o historii narodowego socjalizmu i przebiegu II wojny światowej oraz intensywnie zajęli się tematem powstania obozów koncentracyjnych oraz sprawą eliminacji przeciwników politycznych w latach narodowego socjalizmu. W klasie dziewiątej skorzystaliśmy z możliwości zaproszenia do naszej szkoły byłego robotnika przymusowego z Ukrainy, w celu pogłębienia tematu.
Opisany poniżej projekt pt. „W drodze z Israelem Loewensteinem” miał na celu kontynuację tej długotrwałej pracy z uczniami i jej logiczne uzupełnienie merytorycznego (1. system narodowo-socjalistyczny, polityczne „zglajchszaltowanie”, eliminacja przeciwników politycznych, tworzenie pierwszych obozów koncentracyjnych; 2. II wojna światowa, praca przymusowa; 3. prześladowanie Żydów i ich zagłada – Szoah).

Cele
Prócz przekazywania wiedzy celem było przede wszystkim uwrażliwienie na polityczne bezprawie, na naruszanie godności człowieka, podejście do mniejszości oraz podkreślanie znaczenia demokratycznego systemu prawa. Uczennice i uczniowie mieli być zachęcani, aby dostrzec swoją rolę w społeczeństwie.
Historia Israela (Jürgena) Loewensteina, który dorastał w rodzinie robotniczej w Berlinie i jako młodzieniec został deportowany do Oświęcimia, umożliwia uczniom identyfikację z nim, emocjonalne poruszenie oraz wczucie się. Israel Loewenstein urodził się w 1925 roku w Berlinie i spędził dzieciństwo w tzw. Dzielnicy Stodół w centrum Berlina; od 1939 do 1943 roku przebywał w obozach przygotowawczych organizacji Hachszara, zamierzając emigrować do Palestyny; wreszcie skierowano go do pracy przymusowej, a w marcu 1943 roku deportowano do Oświęcimia. Przeżył marsz śmierci do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, z którego wyzwolono go w maju 1945 roku. Od 1949 roku mieszka w kibucu w Izraelu.
Uczniowie dzięki spotkaniu ze świadkiem historii mieli zrozumieć, jak silny wpływ na życie Izraelczyków wywierają do dzisiaj przeszłość oraz wspomnienia osobiste i zbiorowe, i że nie pozostaje to również bez znaczenia dla stosunków niemiecko-izraelskie.

Realizacja projektu
Przede wszystkim projekt był adresowany do uczniów dziewiątej klasy Szkoły Głównej (klasa integracyjna licząca 15 uczniów obu płci) jako grupy docelowej. W ramach wspólnych uroczystości w szkole — z okazji powitania, zapoznania się oraz pożegnania Israela Loewensteina, przed wyjazdem do Polski oraz z okazji otwarcia wystawy — wszyscy rodzice zostali włączeni w projekt, i to w większym stopniu niż pierwotnie zakładano. Wykazali oni duże zainteresowanie spotkaniem i rozmowami z Israelem Loewensteinem, byli także nastawieni wyjątkowo pozytywnie do projektu. To na pewno wynikało przede wszystkim z sympatycznego, otwartego sposobu bycia pana Loewensteina, a także z jego wiarygodności. Nawiązał on szybko kontakt z uczniami i rodzicami i zawsze był pożądanym partnerem do rozmów.
Poza tym ucieszył nas fakt, że całe grono nauczycielskie Szkoły im. Albrechta Haushofera (35 osób) oraz trzy klasy dziesiąte naszej szkoły (60 uczniów obu płci), które prowadziły rozmowy z Israelem Loewensteinem, również zostali włączeni do projektu, dzięki wspólnie spędzonym wieczorom, a także udziałowi w otwarciu wystawy.
Podczas dni spędzonych w Berlinie pan Loewenstein jako świadek historii odwiedził również Centrum Kształceniowe Wioski Dziecięcej SOS w dzielnicy Berlin-Wedding i tam rozmawiał z uczniami szkoły gastronomicznej oraz ich nauczycielami i wychowawcami (15 osób).
Przed podróżą odbył się wspólny wieczór z udziałem nauczycieli i pedagogów z różnych instytucji (15 uczestników). Tematem rozmów, prócz historii Israela Loewensteina, były również kwestie dotyczące pracy pedagogicznej oraz aktualna dyskusja polityczna.

Przebieg projektu
Na przygotowania do projektu złożyły się trzy dni zajęć w szkole w czerwcu 2004 roku, które skupiły się merytorycznie na judaizmie, prześladowaniu Żydów w czasie narodowego socjalizmu, II wojnie światowej, historii Polski i jej współczesności. Uczennice i uczniowie przygotowali w grupach krótkie referaty. Zakończenie przygotowań stanowiło wspólne gotowanie polskich potraw w szkolnej kuchni.
W dniu 3 czerwca 2004 roku wszyscy wspólnie powitali pana Loewensteina przybyłego do Berlin-Schönefeld i towarzyszyli mu do jego miejsca noclegu w Berlin-Frohnau. Tego samego dnia wieczorem odbyło się spotkanie powitalne z rodzicami, uczniami, zainteresowanymi nauczycielami oraz z dyrekcją szkoły. Israel Loewenstein przedstawił się, opowiedział o swoim dzieciństwie w Berlinie, o prześladowaniu Żydów, o rodzinie oraz o swoim życiu we współczesnym Izraelu.
Następnego dnia, w piątek rano, odbyło się wspólne zwiedzanie Dzielnicy Stodół, gdzie Israel Loewenstein spędził dzieciństwo przy ulicy Almstadtstraße, dawniej Grenadierstraße 4a, gdzie mieszkał wraz z rodzicami i babcią i gdzie wmurowane w chodnik kamienie pamiątkowe przypominają jego rodzinę. Jego rodzice zostali deportowani do Oświęcimia, a babcia do Terezina (Theresienstadt) i tam zamordowani, dom natomiast po wojnie zburzono.

Podróż do Polski
Dnia 6 czerwca 2004 roku, po południu, grupa dotarła do Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży Auschwitz-Oświęcim, gdzie zapoznała się z możliwościami i propozycjami pracy w Muzeum Pamięci.
Przez następne trzy dni podczas pobytu w Oświęcimiu do południa uczniowie pracowali na terenie Muzeum Pamięci, pomagając w jego funkcjonowaniu. Po południu oprowadzano ich po części obozu – Auschwitz I, II i III — oraz zorganizowano zwiedzanie dzisiejszego miasta Oświęcim. Wieczorami zawsze była okazja do rozmowy we własnym gronie oraz czas na prowadzenie dzienników. Później odbywały sie spotkania z innymi gośćmi Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży (IJBSt) z Polski i z Niemiec. Pobyt zakończono czwartego dnia wieczorem uroczystością ku pamięci zmarłych w Birkenau. Później odbywały się długie rozmowy w grupie. Ostatni dzień podróży uczniowie spędzili na zwiedzaniu Krakowa, gdzie mieli dużo wolnego czasu.

Podsumowanie po powrocie do Berlina
Dni po powrocie zajmowała wspólna praca nad organizacją wystawy oraz liczne rozmowy o wrażeniach z podróży.
Pożegnaliśmy pana Loewensteina na wspólnym spotkaniu z uczniami, rodzicami, nauczycielami i dyrekcją szkoły. Z tej okazji uczniowie przygotowali prezentację w programie „Power Point”, aby w ten sposób przekazać swoje doświadczenia z podróży. Następnego dnia uczniowie towarzyszyli Panu Loewensteinowi na lotnisko, gdzie serdecznie się z nim pożegnali, wyrażając przy tym nadzieję na ponowne spotkanie.
Dwa dni przed rozpoczęciem letnich wakacji miała miejsce mała uroczystość otwarcia wystawy w szkole. Bardzo pozytywny oddźwięk u zwiedzających – wśród których było wielu rodziców, przedstawiciel rady miejskiej do spraw młodzieży, a także zastępca burmistrza naszej dzielnicy, uczniowie z innych klas oraz całe grono nauczycielskie Szkoły im. Albrechta Haushofera — zrobił wielkie wrażenie zarówno na uczniach, jak i na nauczycielach.
Uczniowie wyrazili pragnienie kontynuowania wspólnej pracy również po rozwiązaniu klasy oraz przygotowania tygodniowego projektu z okazji sześćdziesiątej rocznicy wyzwolenia Oświęcimia w styczniu 2005 roku. Wtedy ponownie pokazano poszerzoną wystawę wraz z kolejnymi elementami dokumentacji (płyta CD oraz broszura wystawy).

Wsparcie i doświadczenie
Szczególne znaczenie dla sukcesu projektu miała współpraca z panem Loewenseinem. Dzięki swojej skromności, życzliwości i otwartości szybko znalazł on kontakt ze wszystkimi uczestnikami projektu. Jego historia wszystkich głęboko poruszyła, a uczniowie podczas spotkania z panem Loewensteinem wczuli się w nią i byli mu bardzo wdzięczni.
Również pozytywnym doświadczeniem była współpraca z pedagogami. Dwudniowe zwiedzanie Miejsca Pamięci okazało się sukcesem dzięki elastyczności, kompetencji pedagogicznej i empatycznego podejścia opiekunki młodych uczniów i stanowiło niezapomniane przeżycie. Pracownicy Domu Spotkań Młodzieży wsparli nas w fazie przygotowań oraz na miejscu poprzez pomoc praktyczną.
Realizacja tego projektu nie byłaby jednak możliwa bez wsparcia finansowego ze strony osób trzecich. Pracownice Fundacji EVZ były bardzo chętne do pomocy, a także wykazały dużo cierpliwości. Środki z Fundacji „Bob” umożliwiły również urzeczywistnienie zamiarów dotyczących upublicznienia naszej pracy.

Współpraca z mediami
Z okazji otwarcia wystawy ukazał się obszerny artykuł w prasie lokalnej, w gazecie „Nordberliner” (zob. dokument: Artykuł prasowy). W ramach uroczystości zorganizowanych z okazji sześćdziesiątej rocznicy wyzwolenia Oświęcimia, w dniu 27 stycznia 2005 roku, ponownie pokazano wystawę, zapraszając na nią również dziennikarzy.

Perspektywy
Niestety klasa H9.1 na początku nowego roku szkolnego z powodów organizacyjnych została podzielona na dwie klasy dziesiąte. Jednak uczniowie spotykali się w dalszym ciągu co czwartek, aby wraz z dwoma nauczycielami pracować nad dokumentacją i przygotowywać uroczystość związaną z ponownym otwarciem wystawy w styczniu 2005 roku.
Spełniając życzenie uczniów, rozpoczęto realizację filmu wideo oraz prezentacji komputerowej. Pierwsze wyniki pracy nad filmem zostały pokazane w szkole innym uczniom oraz rodzicom w styczniu 2005 roku.
Towarzyszący projektowi pedagodzy byli pozytywnie zaskoczeni zaangażowaniem uczniów i cieszyli się z rosnącego zainteresowania tematami historycznymi i politycznymi. Niektórzy uczniowie na czas wakacji wypożyczyli książki na ten temat, a teraz oglądają dokumenty telewizyjne i filmy fabularne poświęcone narodowemu socjalizmowi i biorą szczególnie aktywny udział w lekcjach historii i wiedzy o świecie.
Można mieć nadzieję, że uczestnicy wyjazdu będą mogli zachować w sobie tę otwartość, zainteresowanie i zaangażowanie, tak aby w przyszłości sami, jako aktywni obywatele, mogli sprzeciwiać się tendencjom antydemokratycznym w społeczeństwie. Niektórzy pod tym względem już teraz musieli zebrać pierwsze doświadczenia, kiedy w swoim, zorientowanym prawicowo, kręgu przyjaciół podzielili się nowymi doświadczeniami i wiedzą.
Być może ta wspólna praca również innym doda odwagi, by w ramach podobnych lub też zupełnie innych projektów sprostać misji wychowawczej szkoły, mającej na celu przeciwdziałanie tendencjom antydemokratycznym. Uczniowie, nauczyciele i rodzice, którzy mogli spotkać Israela Loewensteina w Berlinie czy też w Muzeum Pamięci w Oświęcimiu, poprzez doświadczenia związane z tym projektem zostali wyraźnie utwierdzeni i zachęceni do ryzykowania takich konfrontacji.