Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Środki dydaktyczne:
◊ materiały pomocnicze i źródłowe,
◊ flipchart/arkusze papieru i pisaki.

Czas trwania:
90 min.

Grupa docelowa:
Młodzież (13–16 lat).

Przebieg warsztatu:
1. Powitanie, przedstawienie się uczestników warsztatów. (w zależności od liczebności grupy od 5–10 min)

2. Wprowadzenie i przedstawienie celów spotkania (5 min):
–poznanie ról, które może przyjąć jednostka, będąc członkiem danej grupy: sprawcy/agresora, pasywnego obserwatora, ofiary i obrońcy; mechanizmów działających między grupami: dyskryminacja, wykluczenie, marginalizacja;
–uświadomienie sobie różnych zachowań/postaw w sytuacji konfrontacji między większością a mniejszością.

3. Ćwiczenie 1:

Doświadczenie bycia członkiem mniejszości. (do 30 min)

Każdy z uczestników wybiera dowolną książkę ze wskazanej półki. W książkach są zakładki. Ci, którzy wybiorą białe, stają się automatycznie członkami mniejszości. Każdy inny kolor oznacza większość. Tylko ok. 30% uczestników może wybrać książki z białą zakładką, by ćwiczenie miało sens, więc przed warsztatem trzeba dokładnie sprawdzić ilość zakładek i dostosować do planowanej liczby uczestników.

Zadanie nr 1:

Komentarz: ćwiczenie odnosi się do przypadków wypraszania Romów z lokali w Poznaniu i osób z niepełnosprawnością z lokali w Warszawie. Można o tym powiedzieć na zakończenie ćwiczenia.

Opis sytuacji: członkowie mniejszości (posiadacze białej zakładki) wchodzą do restauracji, gdzie przebywa większość. „Większość” uważa, że „mniejszości” psuje im zabawę swoim wyglądem i ma doprowadzić do opuszczenia przez tych ludzi lokalu. „Mniejszość” nie wie nic, reaguje na działania większości. Prowadzący prosi grupę, by się rozdzieliła w zależności od koloru zakładki i wyjaśnia zadanie, tłumacząc, że uczestnicy powinni „wejść w rolę” w zależności od koloru zakładki, a nie ich osobistych przekonań. Posiadacze białej zakładki są proszeni o opuszczenie pomieszczenia i oczekiwanie na instrukcje poza salą. Prowadzący tłumaczy „większości”, że jej zadaniem jest pokazanie „mniejszości”, że jej obecność w restauracji im przeszkadza. Zwłaszcza chodzi o wygląd zewnętrzny (ciemniejszą skórę), brak higieny (przykry zapach, brudne ubrania) oraz o złe doświadczenia z przeszłości (burdy pod wpływem alkoholu). Celem jest doprowadzenie do opuszczenia przez „mniejszość” lokalu. „Mniejszość” została poinstruowana, że ma wejść do restauracji, zrealizować swoje zamówienie i ewentualnie reagować na przebieg wydarzeń.

Po wyczerpaniu czasu prowadzący prosi o zakończenie zadania i o „wyjście z ról” oraz o powrót na swoje miejsca.

Zadanie nr 2: (opcjonalnie)

Komentarz: ćwiczenie nawiązuje do numerus clausus w II RP. Można o tym powiedzieć na zakończenie ćwiczenia.

Opis sytuacji: w ramach „większości” są osoby z czerwonymi i niebieskimi zakładkami. Osoby z niebieskimi chcą studiować na prestiżowej uczelni, gdzie jest ściśle ograniczona liczba miejsc. Tylko niewielka część z obydwu grup może studiować, więc konkurencja jest ostra. Merytorycznie poziom wszystkich jest wyrównany. Osoby z białą zakładką, tworzące komisję rekrutacyjną, zaprosiły po 2 osoby z czerwoną i niebieską zakładką na rozmowę kwalifikacyjną. Zadaniem „komisji” jest przyjęcie jak najmniej osób z czerwonymi zakładkami i jak najwięcej z niebieskimi. Uważa się powszechnie, że ci z czerwonymi zakładkami są ekspansywni i kosztem niebieskich potrafią osiągać sukces. Prowadzący, jak w poprzednim zadaniu, wyjaśnia role poszczególnym podgrupom tak, aby pozostali nie słyszeli. Członkowie „komisji rekrutacyjnej” mają przygotować pytania, umożliwiające im osiągnięcie celu, czyli minimalizację liczby studentów z czerwoną zakładką. Grupy z niebieskimi i czerwonymi zakładkami wybierają spośród siebie po 2 osoby, które mają się jak najlepiej zaprezentować. Ćwiczenie polega na odegraniu scenki rozmowy kwalifikacyjnej, podczas której osoby z czerwoną zakładką są znacząco gorzej traktowane.

4. Omówienie ćwiczenia/dyskusja:

–co czuli w zadaniu 1 posiadacze białych zakładek? A co czuli pozostali?

–co czuli w zadaniu 2 posiadacze czerwonych zakładek? A co czuli pozostali?

–co te sytuacje obrazują? Do jakiego mechanizmu się odnoszą?

5. Ćwiczenie 2:

Praca z materiałami źródłowymi. (do 30 min)

Uczestnicy zostają podzieleni na grupy w taki sposób, żeby w każdej grupie znajdowała się mniej więcej równa liczba osób. Zadaniem każdej z grup będzie praca z materiałami źródłowymi dotyczącymi sytuacji członków mniejszości żydowskiej i romskiej w różnych okresach historii Polski. Każda z grup ma chwilę czasu na zapoznanie się ze swoimi materiałami źródłowymi (▸ patrz: materiały pomocnicze w załączeniu).

Zadaniem każdej z grup będzie próba określenia, jaką pozycję w relacji do grupy większościowej zajmowali członkowie grup mniejszościowych. By ułatwić tę charakterystykę, będą oni mieli do dyspozycji zbiór pojęć, przygotowanych wcześniej na kartkach A4, opisujących jak mógł się czuć/definiować swoje położenie członek danej mniejszości w rzeczywistości zilustrowanej przez materiały źródłowe.

Przykładowe pojęcia to: izolacja/samotność, brak zrozumienia, bycie wyśmiewanym, przymus, brak akceptacji, bezsilność, przerażenie, brak wolności, strach, nadzieja, niedowierzanie, poczucie sprzeciwu/bunt, poczucie absolutnego wykluczenia, rezygnacja.

Każda z grup może użyć do każdego z tekstów więcej niż jednego hasła, ale nie więcej niż trzech. Ważne jest wybranie takich haseł, które zdaniem uczestników najbardziej precyzyjnie oddają potencjalne samopoczucie/stan ducha uczestników tamtych wydarzeń i przypisanie ich do konkretnego tekstu. Gdy grupy przedyskutują między sobą ww. kwestie i wybiorą właściwe pojęcia, prowadzący prosi ich przedstawicieli, by najpierw krótko omówili jaką sytuację przedstawiał dany materiał źródłowy oraz jakiej mniejszości ta sytuacja dotyczyła, a następnie, by przedstawili wraz z uzasadnieniem wybrane hasła odnosząc się do konkretnego materiału źródłowego. Po zakończeniu prezentacji przez każdą z grup jest czas na ewentualne pytania.

6. Ćwiczenie 3:
Łączenie przeszłości z uniwersalnymi mechanizmami dyskryminacji/wykluczenia/marginalizacji. (do 30 min)

Prowadzący przedstawia na flipchartcie wykres ilustrujący proces dyskryminacji, jak poniżej:

Start ———————Meta

Wolność/Równość———————Poczucie absolutnego wykluczenia

Na tym kontinuum „start” oznacza stan, w którym każdy człowiek czuje się wolny i równy, a „meta” oznacza stan absolutnego wykluczenia ze społeczeństwa (w ekstremalnej wersji fizyczną eksterminację).

Zadaniem całej grupy jest ustawienie na tym kontinuum wszystkich haseł, które mieli do dyspozycji w Ćwiczeniu 2 na zasadzie gradacji/narastania na podstawie refleksji nad tym, jaki stan mógł następować jeden po drugim.

Gdy pierwszy wykres procesu dyskryminacji zostaje ukończony, prowadzący tworzy z uczestnikami wersję pozytywną tego wykresu poprzez narysowanie drugiej osi z odwróconymi wektorami. Prosi uczestników o podanie warunków, które doprowadzą do odwrócenia procesu, czyli odejścia od stanu absolutnego wykluczenia ze społeczeństwa w kierunku akceptacji/tolerancji, i zapisuje je wokół osi. Prowadzący prosi jednocześnie, by uczestnicy podali przykłady, w jaki sposób można ich zdaniem wzmocnić proces narastania tolerancji, na przykład poprzez odwołanie się do materiałów źródłowych, przyjmując zasadę „czego nie robić/unikać”, a także jakie pozytywne zachowania/działania mogą w tym procesie odegrać rolę.

7. Podsumowanie warsztatu i czas na zadawanie pytań dotyczących całych zajęć. Prowadzący dziękuje uczestnikom za udział w warsztatach.

(ak)