Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Mimo tego, że dziś, ponad 75 lat od uchwalenia Ustaw norymberskich zakaz dyskryminacji głęboko zakorzeniony jest w prawie międzynarodowym, w narodowym ustawodawstwie i administracji lokalnej, doświadczenie dyskryminacji codziennie towarzyszy członkom naszego społeczeństwa. Sam tylko ustawowy zakaz nie zagwarantuje bowiem, że społeczeństwo w jakim żyjemy wolne będzie od tego zjawiska. Według badania 317 z listopada 2009 roku przeprowadzonego przez Eurobarometr, 61% zapytanych było przekonanych, że ludzie są dyskryminowani ze względu na swoje pochodzenie, 58% wskazało zaś na dyskryminację ze względu na wiek. Lista ta jest jeszcze dłuższa.

Celem programu jest uznanie istnienia zjawiska dyskryminacji i wspieranie postaw sprzeciwu wobec niego. Projekt łączy trzy następujące obszary: edukację historyczno – polityczną na przykładzie Ustaw norymberskich”, pedagogikę antydyskryminacyjną i przekazywanie wiedzy o dzisiejszym stanie prawnym dotyczącym zjawiska dyskryminacji. Przewidziane są prace ze źródłami jak również ćwiczenia interaktywne, które pozwolą młodzieży na refleksję nad własnymi doświadczeniami oraz wypracowanie i wypróbowanie własnych możliwości działania. W przypadku pracy ze źródłami wykorzystywane będą zarówno ustawy historyczne, w tym przypadku Ustawy norymberskie wraz z odpowiednimi rozporządzeniami wykonawczymi, jak również aktualne źródła prawne, takie jak ustawa zasadnicza, PDPC i niemiecka Ustawa o równouprawnieniu w prawie pracy (Allgemeine Gleichbehandlungsgesetz).

Dyskryminacja – temat na czasie

Świat, w którym żyjemy staje się coraz bardziej różnorodny i kolorowy – w przedszkolach i szkołach dzieci spotykają się z rówieśnikami przeróżnego pochodzenia etnicznego. W ramach programu integracji dzieci upośledzone i pełnosprawne uczą się razem. Dzieci i młodzież dorastają w różnych formach organizacji życia rodzinnego i społecznego. Dla sporej części z nich sprostanie tej różnorodności stanowi niemałe wyzwanie. Z pedagogicznego punktu widzenia konieczne jest przekazanie dzieciom i nastolatkom postawy pełnej szacunku wobec innych i wspieranie ich w tolerowaniu inności.

Nawet całkiem młodym ludziom znane jest zjawisko dyskryminacji z własnego doświadczenia – z pozycji różnych, zmiennych ról – ofiary, sprawcy czy też biernego obserwatora. Nastolatki potrafią przywołać sytuacje, które odegrały ważną w ich życiu rolę. Często opisują zaobserwowane przez siebie przypadki, w których nie odważyły się zareagować. Jako obserwatorzy młodzi ludzie przeżywają oprócz zakłopotania także inne nieprzyjemne uczucia, łącznie z poczuciem winy. Jasnym staje się więc, że nie ma niezaangażowanych obserwatorów, ponieważ w przypadku zjawiska dyskryminacji wszyscy w jakiś sposób biorą w nim udział.

Do wielu doświadczeń dyskryminacyjnych nie dochodzi wcale w tzw. sytuacjach ekstremalnych, ale w sytuacjach tzw. życia codziennego: w pracy lub przy szukaniu zatrudnienia, na zakupach, przy poszukiwania mieszkaniu, w urzędach, przy zawieraniu umów, podczas wyjścia na dyskotekę, podczas nauki zawodu czy też w szkole. I tak – nastolatków o egzotycznym wyglądzie nie wpuszcza się na dyskoteki, czarnoskórzy mają zdecydowanie trudniej podczas poszukiwania lokum a starsi bezrobotni często nie są zupełnie brani pod uwagę jako potencjalni pracownicy.

Dyskryminacja nie jest wyłącznie problemem mniejszości. Może dotknąć każdą i każdego z nas -w końcu wszyscy się kiedyś zestarzejemy, możemy zachorować lub mieć wypadek, wyznajemy jakąś religię, mamy płeć i określoną orientację seksualną. Temat ten ważny jest dla nas wszystkich także dlatego, że na co dzień żyjemy w otoczeniu, w którym narażeni jesteśmy na konfrontację z sytuacjami dyskryminacji. Każdy z nas jest częścią społeczeństwa, w którym ludzie traktowani są gorzej lub po prostu wykluczani, i w którym jednocześnie inne grupy cieszą się przywilejami. Nikt nie stoi poza tym kontekstem.

Praca z tablicami wystawowymi

Podstawą do pracy w grupach jest dedykowany zestaw tablic wystawowych dotyczących tematu Ustaw norymberskich, podstaw zjawiska dyskryminacji jak również aspektów związanych z obecnym ustawodawstwem. Czwarta i ostatnia tablica jest pusta, ale pod koniec każdego projektu zapełnia się przygotowanymi przez grupę przykładami możliwego działania. Jeśli nie jest możliwa praca z oryginalną wystawą, istnieje możliwość skorzystania z tablic w formacie PDF pod adresem diskriminierung.menschenrechte.org. Dla każdego z podanych zakresów przygotowano różnego rodzaju ćwiczenia, które mogą być indywidualnie dobierane pod daną grupę. Ćwiczenia te udostępniane są jako inspiracja zarówno do kształcenia formalnego jak i nieformalnego. Dostęp do nich możliwy jest również poprzez powyżej podany link do strony internetowej.

Nastolatki zachęcane są podczas projektu do aktywnej współpracy. Przykłady z ich własnego świata odgrywają tak samo ważną rolę jak praca z tekstami Ustaw norymberskich i rozporządzeniami wykonawczymi. Krótkie fragmenty multimedialne jak również zwiedzanie miejsc historycznych stanowią ciekawe urozmaicenie prowadzonych zajęć i sprawiają, że przykuwają one uwagę uczestników. Nauka oparta na współpracy, współdziałaniu i możliwości współdzielenia doświadczeń umożliwić ma uczestnikom rozwinięcie zrównoważonych i zróżnicowanych postaw wobec zjawiska różnorodności i umiejętności reagowania na przypadki dyskryminacji. Ukierunkowane na współpracę grupy powinny być niewielkie, dzięki czemu osiąga się lepszy efekt integracji i niweluje uprzedzenia pomiędzy ich członkami. Współpraca w grupie poprawia zrozumienie złożonego kontekstu i pozytywnie wpływa na umiejętność rozwiązywania problemów, jako że zadaniem uczestników jest wspólne opracowywanie kreatywnych i praktycznych sposobów działania.

Podstawy zagadnienia dyskryminacji

Dyskryminacja jest pochodną kombinacji uprzedzeń i władzy, którą dysponuje dyskryminujący, i który poprzez zachowanie dyskryminujące stara się podtrzymać lub wzmocnić swoją pozycję. Wyróżnia się przy tym trzy grupy osób: sprawcy, ofiary i tak zwani bierni obserwatorzy. Największą grupą są właśnie obserwatorzy – ci , którzy przyglądają się z boku, a których rola ma znaczący wpływ na sytuację, w zależności od tego czy sprzeciwią się wykluczającemu traktowaniu, czy też na nie przyzwolą. Decydująca jest świadomość, że podane profile nie są ściśle przypisane do poszczególnych osób, ale mogą się zmieniać w zależności od sytuacji. Nie chodzi tutaj o ustalone kategorie tożsamości, a o indywidualne doświadczenia, które należy uznać i które powinny być zróżnicowane w zależności od danego celu.

Istotne jest uświadomienie sobie, kiedy takie zjawisko ma miejsce, jak również wykształcenie odpowiednich kompetencji do podjęcia działania. Jak zawsze gdy mowa o edukacji z zakresu praw człowieka, uwzględnić należy trzy poziomy: poziom kognitywny, w przypadku którego chodzi o to, by dane prawa i ich przypadki naruszenia zostały uznane w świadomości uczestników, poziom emocjonalny czyli zdolność do oburzenia się i poziom działania, który wykształca odpowiednie kompetencje.

Jedną z tablic wystawowych stanowi tabela z podstawami teoretycznymi, będąca dobrym punktem wyjścia do ćwiczeń z zakresu zjawiska dyskryminacji. Ćwiczenia oparte są o elementy doświadczenia i gry. Umożliwiają dzieciom pozyskanie własnych doświadczeń w temacie będącym przedmiotem zajęć. Stawiane są następujące pytania: Czym jest dyskryminacja? W jaki sposób powstaje to zjawisko? W jaki sposób się wyraża? Jakie są charakterystyczne cechy zjawiska dyskryminacji? Jak reagują ludzie narażeni na dyskryminację? Co mogę zrobić, jeśli padnę ofiarą dyskryminacji? Do kogo mogę się zwrócić?

W poszczególnych sekwencjach nacisk kładziony jest zawsze na wypracowanie możliwych sposobów działania. Relacje dzieci dotyczące zaobserwowanych lub przeżytych przypadków dyskryminacji ukierunkowane są na znalezienie odpowiedzi na pytanie: Co można zrobić w takiej sytuacji? W przedstawianym fragmencie filmowym pt. „Gapowicz” podczas jazdy tramwajem czarnoskóry nastolatek poddany jest dyskryminacji przez starszą panią. Krótko przed tym, zanim do tramwaju wsiada kontroler biletów, a młody chłopak na swój sposób stara się bronić przed wyzwiskami staruszki, zatrzymujemy film i zastanawiamy się razem z dziećmi, jak powinniśmy zareagować będąc świadkami takiej sytuacji. Uczestnicy w ten sposób zachęcani są do przemyślenia możliwych opcji działania. Wspiera to postawę reagującą na przypadki zaobserwowanej dyskryminacji. Zachowanie, które wybiera bohater filmu – zjedzenie biletu starszej pani – wielu uczestników uważa za bardzo trafne.

Norymberskie ustawy rasowe jako przykład dyskryminacji ustanowionej przez państwo

W przypadku pracy edukacyjnej ukierunkowanej na przeciwdziałanie dyskryminacji ważne jest, by oprócz elementów indywidualnych uwzględnić także dyskryminację strukturalną. Spora część przypadków dyskryminacji ma miejsce w ramach ustaw i administracji, poprzez działania umocowanych w jej instytucjonalnych ramach urzędników. Przeciwdziałanie nadużywaniu władzy i rozwijanie możliwie demokratycznej postawy wobec niej to cele kształcenia antydyskryminacyjnego.

Jedna z tablic wystawowych koncentruje się na procesie uchwalenia i znaczeniu Ustaw norymberskich oraz ich konsekwencjach. Praca ze źródłami takimi jak Ustawa o ochronie krwi niemieckiej i honoru niemieckiego jak również Ustawa o obywatelstwie Rzeszy i odpowiednimi rozporządzeniami wykonawczymi jasno pokazuje, że mamy w tym wypadku do czynienia z odgórnie zarządzoną dyskryminacją ludności żydowskiej. W licznych postanowieniach dodatkowych i rozporządzaniach ustanowiono radykalny podział na dwie kategorie ludzi. Obywatele i obywatelki pochodzenia żydowskiego byli sukcesywnie wypierani z życia zawodowego i publicznego oraz pozbawiani praw politycznych. Pomimo, że zakres Ustaw norymberskich odnosił się w momencie ich uchwalania wyłącznie do Żydów, już w 1936 roku ich obowiązywanie rozszerzono między innymi na społeczności romskie (Sinti i Roma). Podczas pracy z tekstami Ustaw norymberskich i rozporządzeniami wykonawczymi młodzież poznaje ich wpływ na codzienne życie ludzi.

Uczestnicy często zdumieni są, że Żydzi nie mogli być członkami organizacji sportowych, nie mogli jeździć tramwajem, posiadać zwierząt domowych, kupować papierosów i byli zmuszani do oddania posiadanych odbiorników radiowych. Młodzi ludzie rozumieją, jakie skutki miałyby te zarządzenia w dzisiejszym świecie, gdyby dotyczyły one ich samych. Odkrywają także, że wielu „Aryjczyków” czerpało korzyści z pogorszenia sytuacji osób uznanych za nieprzynależących do rasy uprzywilejowanej. Ujmując zagadnienie w taki sposób wskazujemy, że w tej sytuacji nie ma pobocznych obserwatorów czy też niezaangażowanych. Wykluczenie legitymowane jest przez ustawy, a naruszenie ich podlega karze. Użycie przemocy przeciw zdefiniowanym grupom prześladowanych nie było za czasów nazizmu zachowaniem antysocjalnym, ale wręcz prospołecznym. Wielu ludzi w swojej świadomości zachowywało się więc tak jak należy i nie miało poczucia niesprawiedliwości, właśnie dlatego, że działali zgodnie z obowiązującym prawem.

Być dobrym człowiekiem w świetle tych ustaw oznaczało jednakże zachowywać się w sposób nieludzki. Należy podkreślić ten aspekt i powiązać go z obecnie obowiązującym zakazem dyskryminacji.

W roli historycznego źródła unaoczniającego w jakim sposób ustawy te funkcjonowały w życiu codziennym prezentowany jest w ramach projektu film „Leo i Clair” Josepha Vilsmeiera. Wybrane fragmenty przedstawiają, w jaki sposób zwyczajne społeczeństwo zmienia się w społeczeństwo wykluczające. Leo Katzenberger na początku jest szanowanym człowiekiem, który dochodzi swoich praw przed sądem, w miarę prowadzonego postępowania pozbawiany jest stopniowo kolejnych praw, zostaje zniesławiony wśród sąsiadów, a we fragmencie końcowym sąd wydaje na niego wyrok śmierci.

Także Irene Scheffler, która jako tak zwana Aryjka staje przed sądem pod zarzutem intymnej relacji z Katzenbergerem, nie uchroni się przed potępieniem. Film ten ukazuje, że dyskryminacja to miecz obosieczny, który prędzej czy później dotyka wszystkich członków społeczności, nawet jeśli w różnym stopniu. Poprzez to historyczne nawiązanie dzieciom łatwiej jest zrozumieć, w jaki sposób nowoczesne społeczeństwo przeobraża się w społeczeństwo wykluczające. jak również na jakiej podstawie może być to prawnie usankcjonowane. Dzięki wycieczce pod Pomnik Synagogi i na nieopodal położoną uliczkę Leo Katzenbergera (obydwa miejsca znajdują się bezpośrednio w pobliżu Norymberskiego Centrum Praw Człowieka), historyczne miejsca stają się częścią procesu edukacyjnego.

Aktualne ustawodawstwo i opracowanie możliwości działania

Już sama wiedza o zbrodniach systemu narodowo-socjalistycznego może działać odstraszająco, jeśli chodzi o zachowania dyskryminujące. Nauka historii daje motywację w sensie uświadomienia sobie różnego rodzaju powiązań, przede wszystkim jednak konieczne jest rozwinięcie kompetencji działania, by móc reagować w sytuacji, gdy ktoś jest dyskryminowany. Wbrew przyjętemu założeniu, że nasze zachowanie wynika z tego, w jaki sposób oceniamy daną sytuację, w praktyce bardzo często nie działamy zgodnie ze swoimi przekonaniami, ale ulegamy presji grupy, konformizmowi, przyjęciu tzw. wygodnej postawy, tchórzostwu czy też oportunizmowi. Dlatego też ważne jest, by zmianę podejścia umożliwić poprzez poznanie nowych sposób działania i przećwiczenie ich w przykładowych sytuacjach. Dopiero wtedy, gdy uwzględnione zostaną różne możliwości, ludzie będą potrafili podjąć odpowiednią decyzję, nawet w wyjątkowo trudnych warunkach.

Za pomocą tablic wystawowych uczestnicy i uczestniczki poznają normy prawne, umowy i konwencje międzynarodowe, które gwarantują wszystkim ludziom prawo do równego traktowania. W tej części zajmują się zakazem dyskryminacji w prawie międzynarodowymi i państwowym. Za pomocą aktualnych wycinków z gazet i wyroków sądu dotyczących sprawy dyskryminacji, będą mogli zrozumieć, co uważa się za dyskryminację w świetle prawa. Uczestnicy uczą się przy tym interpretacji niemieckiej Ustawy o równouprawnieniu i dyskutują ze sobą.

Celem jest stworzenie strategii działania przeciwko dyskryminacji, które mogłyby być zastosowane w domu, szkole czy też organizacjach młodzieżowych. Wypracowywane są i prezentowane możliwe sposoby działania, dzięki którym ludzie mogą się bronić przed doświadczaną dyskryminacją. Dlatego też w ostatniej części uczestnicy zachęcani są do opracowania konkretnych przykładów, które mogą być przydatne w codziennym życiu. Może to mieć formę warsztatów podczas których odgrywa się przykładowe scenki lub zaplanowanej akcji, która może być zrealizowana w szkole, organizacji sportowej czy też grupie rówieśniczej. Projektowanie plakatów o tolerancji lub tworzenie własnych plakietek to dobre przykłady takich kreatywnych rozwiązań. Rezultaty prac poszczególnych grup prezentowane są na ostatniej pustej tablicy wystawowej i przedstawiane i dyskutowane przed całym plenum. Jedna z grup uczniów szkoły zawodowych dla malarzy zdecydowała na przykład o zakupie dwóch pojemników farby w celu zamalowania rasistowskich i seksistowskich haseł na ścianach męskiej toalety.

Podsumowanie

Młodzież pracuje z zaangażowaniem podczas warsztatów i wnosi wiele własnych doświadczeń. Osiąga się w ten sposób uwrażliwienie na występowanie zjawiska dyskryminacji, co pozwala mieć nadzieję, że różnorodne możliwości działania opracowywane w toku zajęć znajdą swoje zastosowanie w życiu codziennym. Połączenie norymberskich ustaw rasowych i zakazu dyskryminacji w dzisiejszym ustawodawstwie wydaje się być bardzo owocne i dobrze powiązane. Także włączenie miejsc historycznych odbierane jest przez młodzież bardzo pozytywnie. Poprzez pracę z Ustawami norymberskimi i związanymi z nimi rozporządzeniami nastolatki uświadamiają sobie w jaki sposób, poprzez politykę wykluczenia, pozbawiania praw, deportacje i unicestwienie,  społeczeństwo zaczyna się przeobrażać w kierunku radykalnie nieludzkim i angażuje nawet tzw. „dobrych ludzi” w popełnianie złych czynów, które zarządzone są jakoby w sposób odgórny.

Zakaz dyskryminacji jako prawo człowieka jest odpowiedzią na to zjawisko. Ale także społeczeństwo obywatelskie powinno czuć się zobowiązane do występowania przeciw każdego rodzaju wykluczeniu. Młodzi ludzie muszą zrozumieć najważniejsze: Jestem potrzebny/potrzebna. To moja przyszłość, na którą mogę mieć wpływ. Należy wspierać umiejętność rozpoznawania i krytycznej analizy zjawiska dyskryminacji i jego społecznych funkcji. Projekt powinien być przyczynkiem do zaostrzenia spojrzenia i świadomości w stosunku do zjawiska dyskryminacji i może stanowić ważną cegiełkę w budowie przyszłego społeczeństwa obywatelskiego.