Uczyć się z historii — doświadczenia totalitaryzmów XX wieku

Opis projektu

Od Ireny Sendlerowej do współczesności

Historia projektów i the Lowell Milken Center rozpoczęła się, kiedy gimnazjalistki z małej miejscowości Uniontown w stanie Kansas ‘odkryły’ Irenę Sendlerową – polską bohaterkę, która uratowała podczas wojny tysiące żydowskich dzieci. Uczennice zrealizowały o niej projekt w formie przedstawienia zatytułowanego ‘Życie w słoiku’,  dzięki któremu pamięć o tej wówczas mało znanej bohaterce, została przywrócona także polskiej świadomości. Sama Irena Sendlerowa, komentując przedsięwzięcie amerykańskich uczennic, powiedziała, że wzbogaciło ono historyczną pamięć obydwu narodów i umożliwiło głębszą refleksję nad wartościami uniwersalnymi: tolerancją, sprawiedliwością i prawami człowieka.

Przedstawienie na tyle zainspirowało amerykańskiego businessmana i filantropa, Lowell Milkena, że wraz z Normanem Conardem (nauczycielem prowadzącym projekt z uczennicami) doprowadzili do założenia centrum edukacyjnego, którego misja to   ‘przywracanie pamięci o nieznanych bohaterach, takich jak Irena Sendlerowa, stanowiących dla młodych ludzi dzisiaj wzorce postepowania’. Instytucja powstała w 2007 roku, stawiając przed sobą dwa główne cele:  1. Nauczanie szacunku i zrozumienia między ludźmi, przy zastosowaniu metody projektowej, 2. Rozpowszechnianie historii o nieznanych bohaterach, które będą inspirowały młodych ludzi do zmiany zachowania i postaw’. Bardziej szczegółowy opis działań centrum odnajdujemy w poniższym fragmencie:

The Lowell Milken Center pomaga odkrywać, opracowywać i upowszechniać historie nieznanych bohaterów, którzy mieli znaczący wpływ na bieg historii. (…) dzięki realizowanym o nich projektom naucza się, że każdy z nas ma moc sprawczą i ponosi odpowiedzialność za to, aby ‘naprawiać świat’  (…). Nawracające konflikty o podłożu antysemickim i rasistowskim pokazują potrzebę edukacji dla tolerancji i szacunku.

W praktyce the Lowell Milken Center jest think-tankiem dla młodzieży i nauczycieli, wspomagając ich na każdym etapie realizacji projektu, począwszy od konsultacji dotyczących wyboru bohatera, pracy badawczej i sposobu prezentacji, jakim może być przedstawienie, strona internetowa, wystawa lub esej. Dodatkową motywacją dla młodzieży i nauczycieli jest ogłaszany co roku konkurs na najlepszy projekt pt. ‘Discovery Award’.

Kim są nieznani bohaterowie?

Nieznani bohaterowie, którym poświęcane są projekty to osoby reprezentujące bardzo różne światopoglądy i drogi życiowe. Mogą to być przedstawiciele mniejszości, działacze społeczni, wynalazcy, artyści., ale też zwykli ludzie, którzy dokonali niezwykłych czynów. W projektach amerykańskiej młodzieży byli to np. Kendall Reinhardt – biały uczeń, który w czasach segregacji rasowej zaprzyjaźnił się z czarnoskórym kolegą, Ralph Lazo – amerykański siedemnastolatek, który podczas II wojny światowej dołączył do obozu, gdzie byli internowani jego japońscy przyjaciele. Wśród wybranych bohaterów znalazła się osoba odmawiająca służby wojskowej czy przedstawiciele plemienia Indian przeciwstawiający się niesprawiedliwości – już te przykłady pokazują, że bohaterowie projektów często wymykają się typowemu wyobrażeniu tego, czym jest heroizm.

To, co łączy wszystkich bohaterów to fakt, że są przykładem zmiany dokonanej przez jednostkę, często w nieprzyjaznym środowisku i przeciwko ogólnie przyjętym opiniom. Podejmują czyny, które dobrze ilustruje żydowskie wyrażenie tikkun olam („naprawianie świata”), pokazując młodym ludziom wagę oporu i zdolność jednostki do pozytywnej zmiany. Zatem, choć bardzo się różnią, bohaterowie i bohaterki projektów uczą tolerancji i szacunku dla każdego bez względu na wyznawaną religię, pochodzenie, rasę.

Choć projekty bazują na amerykańskich wartościach: wielokulturowości, otwartości, różnorodności i indywidualizmie, mogą stanowić bardzo interesującą propozycję także w Europie i Polsce. Idea wydaje się szczególnie potrzebna właśnie dzisiaj, w czasach kiedy wzbiera fala ksenofobii i nietolerancji. Zróżnicowanie potencjalnych bohaterów pozwoli uczniom zmierzyć się z ludzką różnorodnością i sprawi, ze zaczną postrzegać ją jako wartość, nie zagrożenie. Co ważne, projekty niejednokrotnie odwołują się do różnych wizji patriotyzmu, konfrontując utarte i nierzadko etnocentryczne wyobrażenia o nim. Wszystkie przedsięwzięcia realizowane są metodą projektu  (Project-Base Learning), dzięki któremu młodzież staje się rzeczywistymi odkrywcami historii, łącząc ją z bardzo współczesnymi problemami swojego środowiska.

Amerykańskie projekty w polskiej rzeczywistości

Projekty ‘Unsung heroes” jak do tej pory były pilotażowo realizowane w Polsce w I Liceum im. Henryka Sienkiewicza w Kędzierzynie-Koźlu w roku szkolnym 2012/2013. Praca w projekcie rozpoczęła się od warsztatów, na których wspólnie z młodzieżą analizowaliśmy projekty the Lowell Milken Center i poznawaliśmy cechy nieznanych bohaterów. Podczas kolejnych spotkań omawialiśmy propozycje dotyczące różnych osób, postawy zastanawiając się, czy odpowiadają kryteriom ‘Unsung heroes’.

Ostatecznie uczniowie i uczennice zdecydowali, że poświęcą swoje projekty Marii Mikusz i Indze Mirdze. Maria Mikusz, mieszkanka naszego miasta i ‘Sprawiedliwa wśród Narodów’ podczas wojny uratowała z getta w Czortkowie żydowską dziewczynkę. Z kolei Inga Mirga to Romka, asystentka w szkole podstawowej, od lat działająca na rzecz tolerancji w Kędzierzynie-Koźlu i regionie opolskim. Po wyborze bohaterek  młodzież zdecydowała się na środki prezentacji: Maria Mikusz stała się bohaterką strony internetowej, pod tytułem ‘Under the seagull’swings’ – ‘Pod skrzydłami Mewy’ (Mewą nazywano panią Marię kiedy była młodą dziewczyną), a Inga Mirga – filmu dokumentalnego pt. ‘Call me Auntie’ – ‘Mów do mnie: Ciociu’, bo w ten sposób wszystkie dzieci zwracają się do niej w szkole.

Po tych wstępnych działaniach rozpoczęła się następna faza projektu, czyli praca badawcza, w której gdzie historia spotykała się na co dzień z teraźniejszością. Projekt dotyczący Marii Mikusz łączył się z poznawaniem historii i kultury żydowskiej, w szczególności Holocaustu, które tworzyły szerszy kontekst dla dyskusji o współczesnym antysemityzmie. Projekt o Indze Mirdze otworzył młodzież na nieznaną im historię Romów, również ich tragiczne losy podczas II wojny i również prowadził do dzisiejszych problemów związanych z dyskryminacją tej grupy etnicznej.

Jak zatem docieraliśmy do źródeł i na czym polegała praca badawcza? Pierwszym etapem były wywiady z naszymi bohaterkami, którym towarzyszyło przeglądanie ich bogatych prywatnych archiwów: zdjęć, listów, pamiątek rodzinnych. Następnie pojechaliśmy do Muzeum Auschwitz-Birkenau, gdzie oprócz standardowego obejrzenia obozu, odbyliśmy kwerendę w archiwum. Zebraliśmy tam sporą ilość materiałów dotyczących żydowskich i romskich więźniów obozu, wśród których były imienne listy transportów, fotografie, świadectwa, listy.

Po powrocie odwiedzaliśmy także nasze lokalne muzeum, aby zasięgnąć informacji o zamieszkiwaniu obu mniejszości w naszej okolicy dawniej i dziś, w tym samym celu korzystaliśmy ze zbiorów bibliotek w Kędzierzynie-Koźlu i Opolu.   W przypadku Ingi Mirgi źródłem wiedzy były też wywiady z przedstawicielami szkolnej społeczności – dziećmi, nauczycielkami, pedagożką, dyrekcją szkoły, a nawet pracownikami obsługi. Jeśli chodzi o sytuację dotyczącą relacji między Romami i społecznością nie-romską miasta, młodzież przeprowadzała wywiady z oficerem policji i kuratorem sądowym.

Faza badawcza projektu trwała około 3 miesięcy i była podstawą do opracowywania produktów końcowych.  Przygotowanie strony internetowej i filmu wymagało przede wszystkim selekcji ogromnej ilości zgromadzonych źródeł i opanowania kwestii technicznych (budowa strony, montaż filmu). Ostatecznie, stworzona strona internetowa ‘Under the seagull’s wings’ znajduje się pod adresem:  www.undertheseagullswings.org, a film ‘Call me Auntie’ można znaleźć na youtubie w wersji polskiej: www.youtube.com/watch?v=FWko-JxONQc  i angielskiej:  www.youtube.com/watch?v=Rm0QZnynpRY. Zarówno strona jak i film są używane jako materiały edukacyjne, m.in. w publikacji Centrum edukacji Obywatelskiej w publikacji dotyczącej kultury polskich Romów, dostępnej na:
http://www.ceo.org.pl/sites/default/files/news-files/kultura_polskich_romow_publikacja_2014.pdf

Projekt okazał się sukcesem w wielu aspektach. Młodzież wysłała stronę internetową i film na konkurs Discovery Award, w którym strona zdobyła I miejsce w kategorii projektów międzynarodowych, a obydwa projekty otrzymały nagrodę Ministerstwa Edukacji Narodowej w konkursie ‘Otwarta Szkoła’.

Co nam dała perspektywa historyczna?

Oprócz wymienionych spektakularnych sukcesów projekty miały inne zalety, o których przekonałam się, przeprowadzając ich ewaluację, w formie wywiadów i ankiet po zakończeniu działań projektowych.
Przede wszystkim projekty pokazały młodym ludziom, że pozornie dobrze znane środowisko lokalne może być źródłem inspiracji, ponieważ obok nas mieszkają ludzie niosący w sobie swoje nieodkryte historie, które są częścią historii wspólnej.

Niezwykle istotne w projektach było też to, że wiedza historyczna zgromadzona przez uczniów i uczennice podczas prac badawczych pozwoliła im na umiejscowienie w szerokim socjo-historycznym kontekście zjawisk bardzo współczesnych: antysemityzmu i postaw antyromskich. Młodzież, zgromadziwszy historyczną wiedzę o kulturze i losach obydwu społeczności potrafi wnikliwiej ocenić i szybciej dostrzec dzisiejsze problemy związane z nietolerancją i ksenofobią. Perspektywa historyczna wzmocniła w nich przekonanie o niesprawiedliwości wszelkich prześladowań i uprzedzeń.

Niewątpliwie ta sama perspektywa historyczna sprawiła, że młodzież w dużym stopniu zmieniła swoje podejście do kwestii różnorodności kulturowej, która teraz jawi im się jako element wzbogacający życie społeczności, a nie zagrażający jej. Atutem projektów była też możliwość ‘dotknięcia’ historii przez młodych ludzi – przedwojenne zdjęcia czy rozmowa o codziennej walce o przetrwanie były dla nich fascynujące. Możliwość spotkania z żywą historią była jednym z najbardziej zapamiętanych doświadczeń.

Za przykład ilustrujący powyższe refleksje może służyć opinia jednej z uczestniczek projektu: ‘Pani Mikusz spotkała nas, młodych ludzi i pokazała nam, że bohaterstwo istnieje. Pokazała też, że każdy ma prawo żyć i być wolnym’. Niby rzeczy oczywiste, ale dzięki takim rozmowom, poprzez historię, młodzież samodzielnie doszła do istoty podstawowych praw człowieka.

Jako koordynatorka całego przedsięwzięcia mogłam zaobserwować w jaki sposób bazujące na historii projekty amerykańskie sprawdzają się polskich realiach. To, co je odróżnia od typowych projekt ów realizowanych w polskich szkołach to nacisk na proces, a nie produkt, a zatem przypisywanie największej wagi etapowi badawczemu, w którym  poszukuje się źródeł pierwotnych, poddaje się je krytycznej analizie, opisowi i selekcji. Ponadto, niezwykle ważnym elementem, często u nas zaniedbywanym jest wymóg rzeczywistej współpracy członków grupy: ich nieustanne komunikowanie się ze sobą, wymiana informacji, ustalanie kolejnych kroków, podział zadań i negocjowanie rozwiązań.

Właśnie te wymienione powyżej składniki (aktywne zbieranie informacji i współdziałanie) okazały się na początku pracy nad projektem największym wyzwaniem i trudnością. Młodzież musiała się bowiem przestawić z trybu znajdowania informacji za pomocą wyszukiwarek internetowych i z działania indywidualnego na zupełnie inny styl pracy. Jak się jednak okazało, właśnie te cechy zrealizowanych projektów dały młodym ludziom poczucie uczestnictwa w przedsięwzięciu, którego czuli się od prawdziwymi twórcami.

Jestem przekonana, że opisywane projekty, zarówno swoją treścią, jak i formą mogą stanowić ciekawą propozycję dla naszej młodzieży. Traktując historię jako punkt wyjścia pozwalają młodym ludziom mierzyć się z realnymi problemami naszego tu i teraz, uczą wrażliwości i dają potrzebne im poczucie sprawstwa i odpowiedzialności.

Marzanna Pogorzelska

Bibliografia wykorzystana w projekcie do pobrania – cz. 1

Bibliografia wykorzystana w projekcie do pobrania – cz. 2

red. Agnieszka Kudełka